Στο συναρπαστικό βιβλίο της «Ο θείος μου Αλέξανδρος Ιόλας – Ο άνθρωπος πίσω από τον Μύθο», η συγγραφέας και Κλινική Ψυχολόγος Ελένη Κουτσούδη-Ιόλα διηγείται με γλαφυρό και εμπεριστατωμένο τρόπο τη ζωή μιας από τις σημαντικές προσωπικότητες της διεθνούς εικαστικής σκηνής.

Προσεγγίζοντας τον Αλέξανδρο Ιόλα με ιδιαίτερη ευαισθησία και παραθέτοντας ενδιαφέροντα περιστατικά και τεκμήρια που καταρρίπτουν μύθους και εικασίες, η αγαπημένη του ανιψιά μας προσκαλεί να ανακαλύψουμε την αλήθεια μιας άκρως επιδραστικής και έντονης προσωπικότητας που άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμά της στον κόσμο της τέχνης.

Μια θρυλική προσωπικότητα 

Ο Αλέξανδρος Ιόλας ήταν μια πολυσύνθετη προσωπικότητα που δεν χωρούσε σε κουτάκια. Διέθετε εξαιρετική ευστροφία που τον οδηγούσε πάντα με επιτυχία στο επόμενο στάδιο. Μέχρι το 1976, τήρησε πιστά την εντολή «Αύξου αεί» που του έδωσε ο πνευματικός του πατέρας, Άγγελος Σικελιανός. Στην τελευταία φάση όμως, η πυξίδα του έχασε τον αληθή Βορρά. Αποφάσισε να εγκαταλείψει την Καλυψώ, αρνούμενος το δώρο της αθανασίας που του προσέφερε και επέλεξε την επιστροφή στην Ιθάκη, που δεν του δώριζε παρά έναν «εσφαλμένο και απατηλό προορισμό». Έτσι, ο άσωτος υιός, ο επαναστάτης, επέστρεψε στην Ελλάδα, μία χώρα που έμελλε να γίνει για εκείνον ο τόπος της αυτοεκπληρούμενης προφητείας του. 

Ο Αλέξανδρος γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ως Κωνσταντίνος Κουτσούδης. Ήταν ο πρωτότοκος γιος του Ανδρέα και της Περσεφόνης Κουτσούδη. Στην συνέχεια ακολούθησαν άλλα τρία αδέρφια, ο Δημήτριος, η Νίκη και η Ηρώ. Μεγάλωσαν στην Αλεξάνδρεια και ήταν γόνοι μιας ευκατάστατης οικογένειας βαμβακέμπορων. Ο Αλέξανδρος ωστόσο έδειξε από νωρίς την κλίση του στις τέχνες κι έτσι το 1928 αποφάσισε να ανοίξει τα φτερά του μετακομίζοντας στην Αθήνα καθ’ υπόδειξη του Κωσταντίνου Καβάφη, με τον οποίο είχε έρθει σε επαφή χάρη στον καθηγητή Φυσικής Αγωγής του σχολείου του Γλαύκο Αλιθέρση -του οποίου το φιλολογικό ψευδώνυμο ήταν Μιχαήλ Χατζηδημητρίου- και του Νίκου Κ. Νικολαΐδη, ενός εκ των σημαντικότερων συγγραφέων του Μεσοπολέμου. Στην Ελλάδα, ξεκίνησε να συναναστρέφεται με έναν σημαντικό καλλιτεχνικό κύκλο ανθρώπων, όπως ο Κωστής Παλαμάς και η κόρη του Ναυσικά, ο Άγγελος Σικελιανός, ο οποίος μάλιστα διαδραμάτισε ρόλο δασκάλου στη ζωή του Ιόλα, αλλά και την Εύα Πάλμερ-Σικελιανού. Η ευχή που κληρονόμησε από τον Σικελιανό και την ακολούθησε πιστά μέχρι το 1976 ήταν το «Αύξου αεί».

Στην Αθήνα έκανε και τα πρώτα του βήματα στον χορό. Το 1930, με προτροπή του Δημήτρη Μητρόπουλου, έφυγε για το Βερολίνο, όπου αφιερώθηκε στις σπουδές χορού. Σπούδασε στη σχολή που διατηρούσε το ζεύγος Tatjana και Victor Gsovsky, ενώ έλαβε μέρος στο Salzburg Festival από το 1931 έως το 1932.Η αναδιάρθρωση του ονόματός του ήταν δικής του επινόησης. Ως Jolas Coutsoudis είχε ήδη εμφανιστεί στα θεατρικά προγράμματα από το 1931, δηλαδή πολύ πριν πάει στην Αμερική και γνωρίσει την Theodora Roosevelt.Τον Νοέμβριο του 1932, ο Ιόλας μετακόμισε στο Παρίσι όπου συνέχισε να μελετά μπαλέτο με πολύ σημαντικούς δασκάλους, ενώ παράλληλα παρακολούθησε και κάποια μαθήματα Τέχνης στη Σορβόννη. Την περίοδο που βρισκόταν στο Παρίσι γνώρισε την Florence Meyer, ισχυρό όνομα της αμερικανικής κοινωνίας. Ο πατέρας της, Eugene Meyer, ήταν εκείνος που τον βοήθησε να αποκτήσει την Πράσινη Κάρτα το 1936. Ήταν ένα βήμα για να μπορέσει να εργαστεί νόμιμα στην Αμερική.

Το 1935, ο Αλέξανδρος Ιόλας πήγε ως επισκέπτης στη Νέα Υόρκη. Εκεί, στις 14/12/1935, υπέγραψε συμβόλαιο με τον χορευτικό θίασο Ballet Productions και έκανε το ντεμπούτο του στο Metropolitan Opera House χορεύοντας στην Traviata. Στις 19/11/1945 ο Αλέξανδρος Ιόλας ορκίστηκε Αμερικανός πολίτης υπογράφοντας ως Constantine Coutsoudis, αφού η επίσημη αλλαγή του ονόματός του έγινε αργότερα. Σταδιακά το Ιolas έλαβε τη θέση του επιθέτου, καθώς ήταν πιο εύηχο, δισύλλαβο και άρα πιο εύκολο στην προφορά. Κυρίως όμως ήταν συμβολικό, αφού συνδεόταν με τον Ιόλαο, σημαντικό πρόσωπο της ελληνικής μυθολογίας. Αντίστοιχα, το Αλέξανδρος ήταν ένα ένδοξο όνομα, στενά συνδεδεμένο με τη χώρα στην οποία είχε γεννηθεί.Το 1945 είναι η χρονιά που ο Ιόλας αποφασίζει να εγκαταλείψει τον χορό και να αναζητήσει έναν τρόπο μετάβασης προς την Τέχνη. Φημολογήθηκε ότι η μετάβαση αυτή έγινε λόγω ενός τραυματισμού που είχε, όμως το 1945 ο Ιόλας ήταν ήδη 37 ετών και όπως είχε πει κι ο ίδιος ήταν πλέον πολύ μεγάλος για να συνεχίσει να χορεύει.Η πρώτη του επαφή με την ζωγραφική ξεκίνησε στο Παρίσι όσο ήταν ακόμα χορευτής. Το 1937 ερωτεύτηκε έναν πίνακα του Giorgio de Chirico τον οποίο είδε για πρώτη φορά στην Galerie des Quatre Chemins στο Παρίσι. O de Chirico ήταν εκπρόσωπος της Scuola Metafisica, ενώ επηρέασε τον Σουρεαλισμό και το κίνημα του Dada. Tην 1 Σεπτεμβρίου 1945 ιδρύθηκε επίσημα στη Νέα Υόρκη η πρώτη γκαλερί, η οποία έφερε την ονομασία «Hugo Gallery», προς τιμήν του François Hugo, τελευταίου συζύγου της Donna Maria Ruspoli, στενής φίλης του Ιόλα. Εκείνη ήταν που τον βοήθησε τα δύσκολα χρόνια. Τον έφερε σε επαφή με το ζεύγος de Menil, οι οποίοι τον εμπιστεύτηκαν να τους φτιάξει την συλλογή τους, την οποία στέγασαν στο μουσείο The Menil Collection στο Χιούστον του Τέξας. Ο Ιόλας ξεκίνησε εκθέτοντας έργα από Ευρωπαίους σουρεαλιστές καλλιτέχνες, όπως τον René Magritte, τον Max Ernst, τον Giorgio de Chirico, τον Victor Brauner κ.α. Στην γκαλερί της Νέας Υόρκης πραγματοποίησε το 1952 και την πρώτη έκθεση του Andy Warhol.

Αργότερα, συνεργάστηκε με τους Nouveaux Realistes (Niki de Saint Phalle, Jean Tinguely, Martial Raysse κ.α.), με καλλιτέχνες της Arte Povera (Γιάννης Κουνέλλης, Pino Pascali κ.α.) και πολλούς άλλους. Το 1954 η γκαλερί επεκτάθηκε και μετονομάστηκε σε Alexander Iolas Inc.Ο Αλέξανδρος Ιόλας αποτέλεσε έναν από τους πρωτοπόρους στην ανάπτυξη ενός «δικτύου» από αίθουσες τέχνης ανά την Ευρώπη, δορυφόρους μιας κεντρικής γκαλερί. Ξεκίνησε από την Γενεύη (1963) και ακολούθησαν οι γκαλερί στο Παρίσι (1964), στο Μιλάνο (1966) -η πρώτη στην 3 Via Rossini που αργότερα μεταφέρθηκε στην 12 Via Manzoni- στη Ζυρίχη, στη Μαδρίτη και στη Ρώμη. Οι τελευταίες τρεις με την μορφή συνεργασίας. Παράλληλα, προώθησε στο εξωτερικό Έλληνες καλλιτέχνες, όπως τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον Βαγή, τον Μόραλη και τον Τσαρούχη. Συνεργάστηκε επίσης με τη νεότερη γενιά Ελλήνων όπως ήταν ο Τσόκλης, ο Παύλος, ο Takis, ο Ακριθάκης, ο Φασιανός, η Μάρα Καρέτσου, ο Γιάννης Μπουτέας, η Μαρίνα Καρέλλα, ο Κώστας Πανιάρας κ.α.

Η χρυσή εποχή της καριέρας του ξεκίνησε το 1965 και τελείωσε το 1976. Εξέδωσε καταλόγους τέχνης, τους οποίους προλόγισαν, μεταξύ άλλων, ο André Breton και ο Pierre Restany, καθώς και συλλεκτικά βιβλία καλλιτεχνών και ποιητών σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων (Max Ernst, Γιάννης Ρίτσος, Οδυσσέας Ελύτης κ.α.). Δώρισε έργα σε μεγάλα μουσεία, όπως το MOMA της Νέας Υόρκης, το Centre Georges-Pompidou στο Παρίσι ( 1977), στη Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας (1971) και στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Θεσσαλονίκη (1984). Έχοντας πλέον αποκτήσει παγκόσμια φήμη, έλεγε συχνά ότι θα γύριζε στην Ελλάδα για να συμβάλει στην πρόοδο της καλλιτεχνικής της ζωής. Άλλωστε, η πτώση της Χούντας είχε ανοίξει τον δρόμο. Σταδιακά έκλεισε όλες τις γκαλερί του εκτός από μία στη Νέα Υόρκη, κρατώντας έτσι την υπόσχεση που είχε δώσει στον Max Ernst, να σταματήσει όταν εκείνος θα πέθαινε. Στην απόφασή του αυτή, πρέπει να έπαιξε σημαντικό ρόλο και το γεγονός ότι την δεκαετία του ’70 έφυγαν από τη ζωή πολλοί καλλιτέχνες της παλαιάς φρουράς, άνθρωποι με τους οποίους ο Ιόλας είχε γαλουχηθεί και για τους οποίους έτρεφε βαθιά αγάπη και σεβασμό. Στην Ελλάδα, συνεργάστηκε με διάφορες γκαλερί όπως οι Ζουμπουλάκη-Ιόλα, Μέδουσα, Βίκυ Δράκου, Αίθουσα Τέχνης Αθηνών, Σκουφά.

Από το 1985 μέχρι και τον θάνατό του το 1987, ο Ιόλας αντιμετωπίστηκε με κακεντρέχεια από μεγάλη μερίδα του ελληνικού Τύπου, ο οποίος δημιούργησε για εκείνον μία χυδαία εικόνα. Κατηγορήθηκε μέχρι και για αρχαιοκαπηλία, μία υπόθεση που δεν πρόλαβε ποτέ να φτάσει στο δικαστήριο διότι πέθανε, ενώ οι όποιες άλλες κατηγορίες εξανεμίστηκαν, αφού ήταν αβάσιμες. Όταν ήταν ακόμα εν ζωή, με πρωτοβουλία του Κώστα Γαβρά, υπήρξε από το εξωτερικό μία προσπάθεια υπεράσπισης του Ιόλα, την οποία συνυπέγραψαν πολλές διεθνείς προσωπικότητες, ανάμεσά τους και η βυζαντινολόγος-ιστορικός Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, ο Τσαρούχης και ο Χατζιδάκις. Το 1984, πραγματοποίησε τη δωρεά 47 έργων σύγχρονης τέχνης από την προσωπική του συλλογή στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Το 1987, ο Αλέξανδρος Ιόλας απεβίωσε, σε νοσοκομείο της Νέας Υόρκης, νικημένος από τη νόσο του AIDS.

Η συγγραφέας και ανιψιά του Αλέξανδρου Ιόλα 

Η Ελένη Κουτσούδη-Ιόλα, ανιψιά του Αλέξανδρου Ιόλα, γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε Κλινική Ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, εξειδικεύτηκε στην Οικογενειακή Θεραπεία και ίδρυσε το Θεραπευτικό Εργαστήρι Οικογενειακών Σχέσεων, στο οποίο πρωτοστάτησε για 25 χρόνια. Την ενδιέφερε ιδιαίτερα το εκπαιδευτικό κομμάτι και διεξήγαγε Κλινικά Προγράμματα Συστημικής Προσέγγισης καθώς και Αξιολογήσεις Προσωπικότητας σε φοιτητές ψυχολογίας. Μέχρι σήμερα αφιερώνει τον χρόνο της στην εποπτεία ψυχοθεραπευτών.

Από το 2018 ασχολείται και με τη συγγραφή. Το βιβλίο «Ο θείος μου Αλέξανδρος Ιόλας – Ο άνθρωπος πίσω από τον Μύθο» είναι το πρώτο έργο της που δημοσιεύεται.

Info: Η ιστορία ζωντανεύει στο ομώνυμο audiobook που διατίθεται με τη φωνή της ηθοποιού Λήδας Καπνά, σε ένα ιδιαίτερο αφήγημα διάρκειας 9 ωρών και 20 λεπτών που είναι διαθέσιμο αποκλειστικά μέσα από την πλατφόρμα του Bookvoice.gr.

Κεντρική φωτογραφία: Ο Αλέξανδρος Ιόλας την δεκαετία του 60s © Lena Koutsoudi - Iolas Archive