Λίγο πριν την έναρξη της επίσημης χρονιάς «2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης», συζητήσαμε με τη μουσειολόγο Ερατώ Κουτσουδάκη για τη νέα έκθεση με τίτλο «Μυστήριο 29 | Ελευσίνα – Ωμό Μουσείο», που εγκαινιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη στις 11 Οκτωβρίου.
Ας ξεκινήσουμε και να πούμε δυο κουβέντες για το «παρασκήνιο» της έκθεσης, πώς προέκυψε και γιατί.
Η έκθεση έχει ένα βασικό σκοπό, να συστήσει την Ελευσίνα στο ευρύτερο κοινό. Η Ελευσίνα ξέρετε έχει αυτή την ιδιαιτερότητα, είναι μία αυτόνομη και ιστορική πόλη, πολύ κοντά όμως στην Αθήνα για να αποτελεί αυτονόητο προορισμό, για εμάς τους Αθηναίους. Την ίδια στιγμή, όπως περνάς από την Εθνική οδό, δε βλέπεις την ίδια την πόλη, είναι δηλαδή κάπως "κρυμμένη" γεωγραφικά. Η πρώτη σκέψη που τέθηκε ως προβληματισμός από τον καλλιτεχνικό διευθυντή της «2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης», Μιχαήλ Μαρμαρινό και την Πρόεδρο του Δ.Σ. της Πολιτιστικής, Δέσποινα Γερουλάνου, ήταν το πώς θα «δειγματίσουμε» τι είναι αυτή η πόλη, για να προκαλέσουμε το ενδιαφέρον του κόσμου. Εξ’ ου και η σκέψη να φιλοξενηθεί η έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς, ώστε να λειτουργήσει ως ένας σημαντικός προπομπός, ως ένας δορυφόρος της στην Αθήνα. Επιπλέον, η έκθεση κατά ένα τμήμα της, προσαρμοσμένη, θα μεταφερθεί από τον Δεκέμβριο και στην Ελευσίνα, στο παλιό Δημαρχείο, που βρίσκεται σε κεντρικό σημείο και έχει μόλις ανακαινισθεί.
Πόσους μόνιμους κατοίκους έχει η Ελευσίνα;
Έχει 30.000 αλλά δεν είναι η Ελευσίνα μόνη της. Είναι μια ευρεία περιοχή του Θριάσιου Πεδίου που περιλαμβάνει τη Μάνδρα και τη Μαγούλα, πολύ ισχυρές κοινότητες, τα Μέγαρα, τον Ασπρόπυργο, τα χωριά των Δερβενίων, επομένως μιλάμε για μία ευρεία περιοχή με περισσότερους από 30.000 κατοίκους. Ταυτόχρονα μιας και αναφέρουμε νούμερα, να πούμε ότι απέχει από την Αθήνα τη μισή απόσταση του Μαραθωνίου, δηλαδή 21 χιλιόμετρα. Αυτό βέβαια είναι ευχή και κατάρα μαζί. Ευχή γιατί πας εύκολα στα «Αισχύλεια» για παράδειγμα, που είναι ένα παγιωμένο φεστιβάλ στη συνείδηση των Αθηναίων αλλά την ίδια στιγμή, δεν πας εύκολα να μείνεις στην Ελευσίνα, για να τη γνωρίσεις καλύτερα. Κατά κάποιο τρόπο, λοιπόν, εμείς οι Αθηναίοι και την τροφοδοτούμε και την κλέβουμε ταυτόχρονα. Και είναι κρίμα γιατί η αλήθεια είναι, ότι τα μυστήρια της Ελευσίνας, παλιά και σύγχρονα, σε μαγεύουν.
Ποιος είναι ο αφηγηματικός άξονας της έκθεσης; Πώς εργάστηκες επιμελητικά;
Αισθάνομαι ότι η Ελευσίνα είναι ένα πολύπλευρο φαινόμενο, άρα αυτό που προσπάθησα ήταν να ιεραρχήσω ποιες από αυτές τις πολλές πλευρές είναι οι σημαντικές, και να τις αφηγηθώ προς τον επισκέπτη με έναν τρόπο – ας τον πούμε - θραυσματικό. Γιατί στην ουσία θέλουμε αυτή η έκθεση να είναι teaser, δειγματισμός, να είναι ψήγματα αυτά που δείχνουμε, τόσο όσο να σκεφτεί ο επισκέπτης, «τι είναι αυτό, ας πάω να το δω, να το περπατήσω, να το ανιχνεύσω». Αυτή η λογική «συναντιέται» με τρεις αφηγηματικούς άξονες: τον άξονα που παραπέμπει στα cabinets of curiosities των παλιών ευγενών της Αναγέννησης, που στα ταξίδια τους συνέλεγαν ό,τι αξιοπερίεργο και θαυμαστό έβρισκαν κι έφτιαχναν στη συνέχεια αυτά τα «δωμάτια θαυμάτων» για να τα δείχνουν σε άλλους αλλά και για τη χαρά του συλλέγειν. Στην έκθεση αξιοποιούμε τις συλλογές δύο πολύ αγαπημένων μου φίλων Ελευσίνιων συλλεκτών, του Γιώργου Παυλόπουλου και του Κώστα Λυκίδη, που εδώ και δεκαετίες αποθησαυρίζουν την ιστορία της πόλης με επιμέλεια… εντομολόγου. Παράλληλα, εκθέτουμε οπτικές της πόλης που ξεκινούν από τις απεικονίσεις της των περιηγητών του 18ου και 19ου αιώνα, μέχρι επώνυμες ιστορικές φωτογραφίες, μεταξύ άλλων των Ανρί Μπουασονά και του Νικόλαου Τομπάζη καταλήγοντας σε φωτογραφίες σύγχρονων εικαστικών φωτογράφων. Στην ουσία, εκθέτουμε στους τοίχους, ακολουθώντας τον τυπικό τρόπο μιας πινακοθήκης, οπτικά θραύσματα της πόλης. Και το τρίτο επιμελητικό στοιχείο, ο τρίτος άξονας, είναι ότι “ξεναγοί” σε αυτή την περιπέτεια είναι μερικοί – ας τους χαρακτηρίσουμε για χάρη της συζήτησής μας – «επιφανείς» Ελευσίνιοι ή άνθρωποι που έχουν άρρηκτα συνδέσει τη ζωή τους με την Ελευσίνα, μέσα από ομιλώντα πορτρέτα, δηλαδή συνεντεύξεις. Πρόκειται για μία μορφή ντοκιμαντέρ που θα αποτελέσει και μία παρακαταθήκη προς την πόλη για το μέλλον. Οι άνθρωποι αυτοί είναι πυρήνες, “πυκνωτές” μέσα στην κοινωνία της Ελευσίνας, ο καθένας με τον τρόπο του.
Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που επιμελείσαι ένα project για την Ελευσίνα. Πότε ξεκίνησε η σχέση σου με την πόλη;
Η σχέση μου με την Ελευσίνα “μετράει” από το 2016, όταν προσκλήθηκα μέσω διαγωνισμού να αναλάβω την επιμέλεια μιας έκθεσης για τη βιομηχανική ιστορία της Ελευσίνας. Δεν είχε τύχει να επισκεφτώ μέχρι τότε την πόλη, πάρα μόνο για να δω μια παράσταση ή κάποια εγκατάσταση στο Παλιό Ελαιουργείο. Αυτή ήταν η πρώτη δράση ενός υπό ίδρυση μουσείου του Δήμου Ελευσίνας που ονομαζόταν Μουσείο Νεότερης Ελευσίνας «Γεώργιος Αμπατζόγλου». Και κάπως έτσι ξεκίνησε μια περιπέτεια καταπληκτική που απέδωσε στην έκθεση "Άνθρωποι και Εργοστάσια. Βιομηχανική Ελευσίνα”, η οποία άφησε ένα πολύ ισχυρό αποτύπωμα και στην τοπική και στο αθηναϊκό κοινό που ενδιαφέρεται για τη βιομηχανική κληρονομιά. Σ’ εμένα άφησε μερικούς καρδιακούς φίλους που τώρα έχω τη χαρά να δουλεύω πάλι μαζί τους. Επίσης, στις αρχές του καλοκαιριού επιμεληθήκαμε με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, για λογαριασμό της «2023 Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» την αφηγηματική έκθεση – εγκατάσταση «Ελευσίνα & Επανάσταση», φτιάχνοντας στο πάρκινγκ του Παλαιού Ελαιουργείου την in situ εγκατάσταση “Θραύσματα” και την ιστορική έκθεση «Πολεμική Σκηνή», που παρά τη σχετικά σύντομη διάρκειά της, κέρδισε τις θετικές αντιδράσεις του κοινού.
Μίλησέ μας λίγο και για το σκεπτικό που κρύβεται πίσω από τον τίτλο «Ελευσίνα – Ωμό Μουσείο».
Ο τίτλος ανήκει αποκλειστικά στον Μιχαήλ Μαρμαρινό. Τον όρο αυτό («ωμό μουσείο») τον άκουσα για πρώτη φορά στην πρώτη συζήτηση που είχαμε οι δυο μας σε ένα καφέ στο Παγκράτι. Μαζί με την έννοια της κοινωνικής γλυπτικής του Joseph Beuys και την αφηγηματική αρχαιολογία, είναι θέματα που τον απασχολούν διαχρονικά, μάλιστα έχει οργανώσει ερευνητικά προγράμματα, σεμινάρια και workshops επάνω σε αυτά. Η ιδέα είναι, ότι η Ελευσίνα από μόνη της ως πόλη λειτουργεί ως έκθεμα του εαυτού της, δηλαδή κρύβει μικρές ιστορίες και ακατέργαστους θησαυρούς σε κάθε της γωνία, αρκεί να έχεις τα μάτια να τους δεις. Η αίσθηση, λοιπόν, του ωμού μουσείου προκύπτει διττά: αφηγούμαστε τις ιστορίες της μέσα από την αποθησαύριση άγνωστων και καμμιά φορά απροσδόκητων τεκμηρίων, όσο γίνεται πιο αδιαμεσολάβητα αλλά είναι και ένα ωμό μουσείο ως οντότητα, ως σύνολο, γιατί βρίσκεται εκεί, στο πεδίο. Αν με ρωτάς, με κάθε έκθεση που καταπιάνομαι εξετάζω εν τέλει τον παραδειγματικό της ρόλο: μπορεί ως εργαλείο ανάγνωσης ενός τόπου να είναι επαναλήψιμο και αλλού; Έχω την αίσθηση, ότι η έννοια του ωμού μουσείου είναι ένα εργαλείο που θα μπορούσε κανείς να το χρησιμοποιήσει και για την Κόρινθο, τα Γρεβενά, τη Σπάρτη. Ότι κάθε πόλη έχει αυτούς τους πυρήνες της, κάθε πόλη έχει ανθρώπους που αποθησαυρίζουν τα πολύτιμα της και ιστοριοδίφες που κρατούν την ιστορία της και ότι κάθε πόλη έχει μία διαχρονία που δεν είναι προφανής πάντα, αλλά βρίσκεται εκεί για να την ανακαλύψουμε και μέσα από όλα αυτά να καταλάβουμε, τι θέλει να μας πει.
Έχεις αγαπημένες θεματικές ή κάποιο dream project;
Όχι. Θα σου πω όμως ότι κάθε φορά καταδύομαι στην κυριολεξία στο θέμα και μάλιστα, όσο λιγότερο με ενδιαφέρει αρχικά, τόσο καλύτερο έχω παρατηρήσει ότι βγαίνει το αποτέλεσμα. Είναι πλέον η χαρά αυτής της δουλειάς, ας έρθει όποια θεματική έρθει. Έχω παρατηρήσει βέβαια, ότι δεν τα πάω καλά με τα αρχαιολογικά, γιατί μου δίνεται ελάχιστο περιθώριο ευελιξίας και ολιστικής προσέγγισης, οπότε τα αποφεύγω και με αποφεύγουν. Αλλά όλα τα υπόλοιπα, ό,τι έχει να κάνει με τους νεότερους χρόνους, καλοδεχούμενο. Προσφάτως ένας καλός φίλος μου είπε ότι είμαι ερωτευμένη με τη νεωτερικότητα και μάλλον έχει δίκιο.
Κεντρική φωτογραφία: αριστερά Ερατώ Κουτσουδάκη, Φωτογράφος: Γιώργης Γερόλυμπος, δεξιά: Χαλυβουργική, 2016, Φωτογράφος: Γιώργης Γερόλυμπος, Αρχείο ΠΑΚΠΠΑ, Δήμου Ελευσίνας, Με την υποστήριξη των ΕΛ.ΠΕ.
Info: Η έκθεση «Μυστήριο 29 | Ελευσίνα – Ωμό Μουσείο», σε επιμέλεια της αρχιτέκτονος-μουσειολόγου Ερατώς Κουτσουδάκη, εγκαινιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138), στις 11/10. Διάρκεια έκθεσης: 13/10 έως 27/11. Από τον Δεκέμβριο, τμήμα της θα μεταφερθεί στο παλιό Δημαρχείο της Ελευσίνας. Περισσότερες πληροφορίες στο 2023eleusis.eu
