Ζούμε ιστορικές στιγμές. Από αυτές που ο ιστορικός του μέλλοντος θα καταγράψει, στις οποίες κοινωνιολόγοι και οικονομολόγοι θα ανατρέξουν, που θα διδάσκονται στα σχολεία και θα εξιστορούνται από τους παλιότερους στους νεότερους. Μια πανδημία στάθηκε αφορμή να επανεξετάσουμε τις δομές, τις σχέσεις, τις συνήθειες, τις ζωές, τον εαυτό μας.

Ένας νέος, απρόβλεπτος ιός κατάφερε μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα -αν σκεφτεί κανείς ότι έχουν περάσει μόνο 6 μήνες από τότε που εμφανίστηκε το πρώτο κρούσμα του κορωνοϊού στην πόλη Wuhan- να μεταμορφώσει ολόκληρο τον πλανήτη. Μητροπόλεις, όπου κάποτε δεν έπεφτε καρφίτσα (σ.σ. Νέα Υόρκη), ερήμωσαν, υπερδυνάμεις, όπως η Κίνα και η Αμερική, μέτρησαν εκατοντάδες νεκρούς, ενώ ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ιταλία και η Ισπανία, δε θυμίζουν σε τίποτα τα κέντρα πολιτισμού, τα ονειρικά τοπία και την αίσθηση αγαλλίασης που έφερναν στον νου πριν τους καλύψει το «πέπλο» της πανδημίας.

Ο Covid-19 μάς κράτησε στα σπίτια μας, επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση μας με την κυβέρνηση, τον υπόλοιπο κόσμο, με μεγάλο μέρος των προσωπικών και συναισθηματικών μας επαφών, ακόμη και με τον ίδιο μας τον εαυτό. Μαζικές αλλαγές πραγματοποιήθηκαν σε όλα τα επίπεδα, μέχρι που τη θέση των ανθρώπων πίσω από σημαντικές για την κοινωνία και τη δημόσια υγεία αποφάσεις πήραν οι ειδικοί, γιατροί και επιστήμονες, προσθέτοντας στη λίστα με τους τίτλους τους και αυτόν του «αφανούς ήρωα». Αποκτώντας, πλέον, τον ρόλο εκείνων που δίνουν απαντήσεις, καταφέρνουν να προβλέπουν -με όποια εγκυρότητα τους επιτρέπεται- το μέλλον μας, να σκιαγραφούν τους επόμενους μήνες ή ακόμη και χρόνια, αναζωπυρώνοντας κρίσιμα ερωτήματα, που αφορούν βασικούς τομείς της σύγχρονης ζωής.

Οι στιγμές κρίσης ήταν πάντα πρόσφορες για ν’ αναδειχθούν ευκαιρίες, ενέργειες και προσωπικότητες, μια πιο εξελιγμένη κι ευέλικτη χρήση της τεχνολογίας, μια καινούρια θεώρηση για τις διεθνείς σχέσεις ή ακόμη και για άλλες -μέχρι πρότινος απλές- απολαύσεις της ζωής. Κανείς δεν ξέρει ακριβώς τι πρόκειται ν’ ακολουθήσει, ωστόσο εμείς καλούμαστε πλέον να εξερευνήσουμε όλους εκείνους τους «άγνωστους» τόπους και τρόπους με τους οποίους η κοινωνία, η υγεία, η οικονομία, ο τουρισμός και ο συνολικός τρόπος ζωής θα διαμορφωθούν -και απ’ ό,τι φαίνεται είναι πλέον το ζητούμενο- με επίκεντρο τα ουσιώδη και υπό το πρίσμα μιας νέας ιεράρχησης των αξιών μας. Κι αυτό μόνο στα πλεονεκτήματα μπορεί να το προσμετρήσει κανείς.

Όταν οι διαπροσωπικές σχέσεις θυμίζουν απειλή...

Η απώλεια της αθωότητας, που συνοδεύεται από την απουσία του «αγγίγματος», αποτελεί πλέον έναν πραγματικό κίνδυνο. Οι νέες συνθήκες μάς τοποθετούν στη μέση ενός κυκλώνα, που μας απαγορεύει ν’ αγγίζουμε πράγματα, ν’ αναπνέουμε τον ίδιο αέρα σε κλειστούς χώρους και να κάνουμε χειραψίες. Πόσο μάλλον αγκαλιές. Η ανθρώπινη επαφή περνάει τη μέγιστη κρίση και η ολοένα και μεγαλύτερη απομάκρυνση των ατόμων, σε συνδυασμό με την καχυποψία, εξηγείται επιστημονικά αυτήν την εποχή από το πολυσυζητημένο φαινόμενο του social distancing. Πιάνουμε τους εαυτούς μας ν’ αναρωτιούνται πόσο συχνά υπάρχει όντως λόγος να κάνουμε κάτι από κοντά και τελικώς το ερώτημα που προκύπτει είναι: Η επέλαση της νέας, digital εποχής απομακρύνει ή καταφέρνει να ενώνει, λόγω της υποσυνείδητης ασφάλειας που μας δημιουργεί αυτή η απόσταση;

Νέα πρότυπα

Είναι βέβαιο πλέον ότι μπορούμε να εκτιμήσουμε και ν’ αποθεώσουμε τους «νέους ήρωες», οι οποίοι ευθύνονται τόσο για τα νέα πρότυπα που ξαναβρίσκουν τη θέση τους στην καθημερινότητά μας όσο και για την επαναφορά του όρου «πατριωτισμός», αυτήν τη συγκίνηση που νιώσαμε για τη χώρα και τους ανθρώπους της. Όταν τρέχουν ανεξέλεγκτα οι εξελίξεις μπροστά μας, στρεφόμαστε σε αυτούς που μπορούν να μας δώσουν την πιο ικανοποιητική απάντηση ή ακόμη και να θυσιαστούν γι’ αυτήν. Όλοι οι επαγγελματίες υγείας, γιατροί, νοσοκόμες, κ.ά., κατάφεραν να κερδίσουν την εμπιστοσύνη και τον σεβασμό μας, τοποθετώντας την υγεία και το well-being της κοινότητας πάνω από το δικό τους. Αυτή η καινούρια κατάσταση δείχνει ότι μάλλον θα έχει ευεργετικά οφέλη στο σύνολο των λαών.

Η ισχύς εν τη ενώσει

Η ατομική ευθύνη αποτελεί το Νο1 μέλημα των πολιτών παγκοσμίως, ενώνοντάς τους κάτω από τον ίδιο παρονομαστή. Η φράση που επικρατεί στο εξωτερικό και την Ελλάδα, το “common enemy”, ή αλλιώς «ο κοινός εχθρός», φαίνεται ότι ήταν αρκετή για να μας πείσει ν’ αποκτήσουμε «εγγύτητα» μεταξύ μας, να φροντίσουμε την αγέλη μας και να ξεχάσουμε τα αισθήματα του ατομικισμού που επικράτησαν για πολλά χρόνια στη μέχρι τώρα ζωή μας. Η ακραία πόλωση και ο διχασμός μπήκαν στη άκρη - ίσως για πρώτη φορά. Μέσα από μια πραγματική κρίση αναδείχθηκε το συναίσθημα της αλληλεγγύης, το οποίο αναρωτιόμαστε για πόσο θα παραμείνει δυνατό...

Τεχνολογία

Ένα ολοκληρωτικά νέο lifestyle, που ανάγεται σ’ ένα πολυμορφικό digital community, γεννιέται, αλλάζοντας τη ζωή όπως την ξέραμε μέχρι τώρα. Η καινούρια τεχνολογική εποχή μάς πλησίαζε απειλητικά, αλλά ίσως όχι με το κατάλληλο υπόβαθρο. Πλέον, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση μπορεί να θεωρηθεί πολύ πιο αποδοτική, ενώ η νέα τεχνολογική εργαλειοθήκη που ανοίγεται μπροστά μας μάς επιτρέπει να γνωρίσουμε καλύτερα τον digital κόσμο, χρησιμοποιώντας τον υπέρ μας. Σκεφτείτε μόνο το εξής: Πόσο περισσότερη ενέργεια σπαταλάει κάποιος πηγαίνοντας στη δουλειά από το να ξεκινάει την εργασία του νωρίτερα και με λιγότερα κόστη, τα οποία λειτουργούν ελαφρυντικά και για τον ίδιο, αλλά και για τον εργοδότη του. Επιπλέον, ας μην ξεχνάμε ότι, λόγω του άπειρου όγκου πληροφοριών που κυριαρχεί στο διαδίκτυο, το κοινό μαθαίνει να ξεχωρίζει και να επιλέγει με σωστά κριτήρια αυτό που του ταιριάζει, δημιουργώντας πλέον ένα υγιές ιντερνετικό προφίλ. Όσον αφορά στο μέλλον, η ανάπτυξη της εικονικής πραγματικότητας πέφτει και πάλι στο τραπέζι, δίνοντας την ευκαιρία σε ανθρώπους που ταλαιπωρούνται από ψυχικά νοσήματα και βρίσκονται σε απομόνωση να συνδέονται και να επικοινωνούν άμεσα και πολύ πιο εύκολα με τους γύρω τους, μέσω των υπηρεσιών του virtual reality.

Υγεία

Ήδη γνωρίζουμε ότι η πανδημία θ’ αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε μέχρι πρότινος η υγειονομική περίθαλψη και ό,τι τη συνοδεύει. Αυτή η παγκόσμια κρίση στον τομέα της υγείας απέδειξε την -λογική εν μέρει- έλλειψη ετοιμότητας σε τέτοιες στιγμές και ανέδειξε νέες τεχνικές και λύσεις, που μπορεί όντως να εφαρμοστούν προς αποφυγήν μελλοντικών παρόμοιων καταστάσεων. Για χρόνια, η τηλεϊατρική παρέμενε στο περιθώριο και μόνο ως ένα ενδεχόμενο σύστημα ελέγχου του κόστους της δημόσιας ιατρικής περίθαλψης. Σήμερα, η ίδια πρόταση θα μπορούσε να επανεκτιμηθεί, καθώς στην παραδοσιακή επίσκεψη στον γιατρό πρωταγωνιστεί η πανδημία. Η παραμονή στο σπίτι σε μια τέτοια συνθήκη θα μας κρατήσει μακριά από την αίθουσα αναμονής και, το πιο σημαντικό, μακριά από ασθενείς που χρειάζονται πιο άμεσα φροντίδα.

Τέχνη

Μερικά από τα πιο διάσημα μουσεία του κόσμου αναζητούν ήδη νέους και πιο εμπνευσμένους τρόπους για να διαθέσουν το περιεχόμενο, την εμπειρία και τη γνώση τους άμεσα στο κοινό. Μέχρι στιγμής, οι ψηφιακές γκαλερί, οι online θεατρικές παραστάσεις και τα διαδικτυακά σεμινάρια, που προάγουν την τέχνη, μοιάζουν να αποτελούν τη νέα κανονικότητα. Η απεριόριστη διαθεσιμότητα κάθε είδους μορφής τέχνης, λοιπόν, καλλιεργεί το αίσθημα της διά βίου μάθησης και της βελτίωσης του μορφωτικού επιπέδου ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού παγκοσμίως, που κάποτε η πρόσβασή του σε αυτό φάνταζε απίθανη. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει πάντα ο αντίλογος για το πόσο μπορεί κανείς να διαθέτει το παραγόμενο καλλιτεχνικό έργο χωρίς, ή με αμφισβητούμενη, αμοιβή. Γι’ αυτό και απαιτείται ιδιαίτερη σκέψη πριν από κάθε δράση.

Τουρισμός

Η καθαριότητα είναι πλέον η λέξη-κλειδί της βιομηχανίας του τουρισμού, η οποία φαίνεται να προβληματίζεται περισσότερο από κάθε άλλη στη μετα-κορωνοϊό εποχή, καθώς όλο και περισσότερες χώρες ανοίγουν σιγά σιγά τα σύνορά τους, έτοιμες να υποδεχτούν τουρίστες απ’ όλο τον κόσμο. Ωστόσο, πλέον τα πράγματα δε φαίνονται και τόσο απλά, καθώς καινούρια, αυστηρά πρότυπα υγιεινής θα γίνουν η προτεραιότητα των νευρικών ταξιδιωτών, ενώ μια σειρά από πρωτόκολλα καθαριότητας και απολύμανσης, που στοχεύουν στην προστασία της υγείας των επισκεπτών, αλλά και του προσωπικού, αρχίζουν να εφαρμόζονται από μεγάλες αλυσίδες ξενοδοχείων και αεροπορικές εταιρίες. Το στοίχημα, παρ’ όλα αυτά, διατηρείται σταθερό τόσο για τη χώρα μας -να παραμείνει κορυφαίος και ασφαλής προορισμός και να μη χαθούν θέσεις εργασίας-, όσο και για τις ζωές μας -να μην κλείσουν οι δρόμοι για τους πολίτες του πλανήτη.

The perspective

Έξι έμπειροι επαγγελματίες από τους χώρους της υγείας, της κοινωνίας, του πολιτισμού, του τουρισμού και της τεχνολογίας μοιράζονται μαζί μας τις δικές τους σκέψεις και παραθέτουν τις απόψεις τους για το μέλλον που διαγράφεται στην μετά τον κορωνοϊό εποχή.

Συμεών Μεταλλίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής Παθολογίας-Λοιμωξιολογίας Α.Π.Θ., Υπεύθυνος Τμήματος Λοιμωξιολογίας, Α΄ Παθολογική Κλινική, Π.Γ.Ν.Θ. ΑΧΕΠΑ

Οι μήνες που ζήσαμε χάραξαν βαθιά την ψυχή όλων μας. Στο πίσω μέρος του μυαλού κάθε λοιμωξιολόγου βρισκόταν πάντα η πιθανότητα μιας πανδημίας, ωστόσο κανένας δεν μπορούσε να προβλέψει ή να έχει επεξεργαστεί σενάρια για την αντιμετώπισή της. Η ανθρωπότητα και η ιατρική κοινότητα βρέθηκαν μπροστά σε σημαντικά διλήμματα. Για πρώτη φορά, πιστεύω, η πολιτική ηγεσία ακολούθησε πιστά τις ιατρικές οδηγίες, αντέδρασε άμεσα και δε λογάριασε το πολιτικό κόστος. Οι πολίτες εξέπληξαν τους πάντες με τη μαζική τους συμμόρφωση στα μέτρα. Οι δημόσιες δομές υγείας απέδειξαν την αξία τους και αναγνωρίστηκαν για την πολύτιμη προσφορά τους. Η προσπάθεια της Πολιτείας, η προσφορά των ιδιωτών, το χειροκρότημα του κόσμου, συνέβαλαν σημαντικά. Θα πρέπει, όμως, να τονιστεί ότι η επιτυχία οφείλεται κυρίως στο φιλότιμο μιας μικρής ομάδας ιατρών και νοσηλευτών, που εργάστηκαν ακούραστα όλες αυτές τις ημέρες.

Οι αδυναμίες του συστήματος υγείας ήταν γνωστές από πάντα, με ελαττωμένο και εξουθενωμένο προσωπικό, ελλείψεις σε βασικές υποδομές. Τώρα, στη φάση της ύφεσης, όλη αυτή η προσπάθεια δεν πρέπει να πάει χαμένη, οι δωρεές πρέπει να έρθουν στα νοσοκομεία. Το προσωπικό πρέπει να ενισχυθεί με νέες προσλήψεις.

Μακάρι να υπήρχαν ξεκάθαρες εξηγήσεις για όλα, όμως, αντιμετωπίζουμε έναν καινούριο ιό και ο μόνος τρόπος να δοθούν σωστές απαντήσεις είναι μέσα από τη συνεχή έρευνα. Το καλοκαίρι θα υπάρχει ύφεση, όμως, πρέπει να είμαστε βέβαιοι ότι η ζέστη δεν πρόκειται να εξαφανίσει τον ιό και, άρα, είναι πολύ εύκολο να δούμε σύντομα ένα δεύτερο κύμα. Βρισκόμαστε σε μια φάση που ο εφησυχασμός δεν είναι επιτρεπτός. Τα μέτρα ατομικής προστασίας, η αποφυγή του συγχρωτισμού και η κοινωνική ευθύνη, θα πρέπει να είναι οδηγοί για το επόμενο χρονικό διάστημα. Πρέπει να γίνει σαφές ότι καθένας που έχει συμπτώματα λοίμωξης αναπνευστικού θα πρέπει να περιοριστεί και να επικοινωνήσει αμέσως με τον γιατρό του. Μόνο έτσι θα μπει ένα ανάχωμα στη μετάδοση του ιού.

Προσωπικά, θα ήθελα ν’ αποποιηθώ τον ρόλο του ήρωα. Το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό των νοσοκομείων αναφοράς της χώρας απλά έκανε το καθήκον του. Τον ρόλο αυτόν παίζει κάθε μέρα, σε κάθε εφημερία, απλώς τώρα πήρε δημοσιότητα και αναγνώριση. Ως πανεπιστημιακός δάσκαλος θα ήθελα οι φοιτητές Ιατρικής, που επιστρέφουν στις κλινικές, να εμπνευστούν, να διδαχθούν, να ονειρευτούν και να γίνουν καλύτεροι από εμάς!

Γιάννης Διακογιάννης, Καθηγητής Ψυχιατρικής Α.Π.Θ., Διευθυντής Α΄ Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής, Γ.Ν.Θ. Παπαγεωργίου

Για πρώτη φορά στη σύγχρονη εποχή εμφανίζεται μια υγειονομική απειλή σε παγκόσμια διάσταση, που οδήγησε σε μία απότομη και πρωτόγνωρη αλλαγή της καθημερινότητας, της εργασίας, των συνηθειών και των συναισθημάτων μας. Κυριαρχούν ο φόβος του άγνωστου και της αβεβαιότητας, ο φόβος του θανάτου, κυρίως στους μεγαλύτερους, αυτός της απώλειας ελέγχου, της απομόνωσης και στη συνέχεια, της απώλειας εργασίας και του εισοδήματος. Φόβος, επίσης, υπάρχει, γιατί δεν μπορούμε να υπερασπιστούμε και να φροντίσουμε τους αγαπημένους μας. Το μυαλό και η ψυχή μπορούν να «εκπαιδευτούν», κι αυτό να οδηγήσει σ’ ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας. Σε περιόδους κρίσεων βλέπουμε πρωτόγνωρες, ίσως μη αναμενόμενες, αντιδράσεις. Η προσαρμοστικότητα των ανθρώπων σε ακραίες συνθήκες και καταστάσεις είναι συχνά πολύ μεγάλη. Παράγοντες που την επηρεάζουν είναι η προσωπική φαρέτρα του καθενός, η αποδοχή της νέας συνθήκης, η ευελιξία και η δεκτικότητα, καθώς και παράγοντες από το περιβάλλον (κοινωνικοπολιτικό δίκτυο στήριξης, κ.ά.). Πάντως, είναι δυνατόν να χτιστεί στην πορεία της κρίσης και ανθεκτικότητα, που δεν προϋπήρχε.

Τα συναισθήματα ποικίλλουν. Κυριαρχεί το άγχος, ο φόβος, η ένταση, ο εκνευρισμός, η ανία, η καταθλιπτική διάθεση. Οι συμπεριφορές μπορεί να είναι από αναμενόμενες έως ακραίες - έντονος θυμός, βίαιη έως και κακοποιητική συμπεριφορά, μη συμμόρφωση στις οδηγίες, εμφάνιση πολλών ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, διαταραχές ύπνου, κ.ά. Αρνητική συνέπεια στην ψυχολογία μας, ανάμεσα σε άλλες, είναι η ανάγκη διαρκούς εγρήγορσης, που χρειάζεται χρόνος για ν’ αποβληθεί. Λόγω της μεταδοτικότητας του ιού αντιμετωπίζουμε με καχυποψία τους άλλους και υπάρχει το στίγμα όσων νοσούν. Υπάρχουν, βέβαια, και θετικές επιπτώσεις. Οι οικογενειακές και διαπροσωπικές σχέσεις δοκιμάζονται και σε πολλές περιπτώσεις γίνονται πιο ουσιαστικές. Μπορεί να υπάρξει ένα δέσιμο των ανθρώπων απέναντι στον κοινό κίνδυνο και η ανάπτυξη ενός αισθήματος ατομικής και κοινωνικής ευθύνης και αλτρουισμού. Ο συγχρωτισμός των μελών της οικογένειας μπορεί να δημιούργησε μικρές ή και σοβαρές εντάσεις, αλλά μπορεί να έδωσε την ευκαιρία να επαναπροσδιοριστούν οι σχέσεις σε βάθος, όπως και οι αρχές, οι αξίες, οι στόχοι. Η κοινωνική απομόνωση καλύφθηκε εν μέρει με τις σύγχρονες μεθόδους τεχνολογίας. Σε κάθε περίπτωση, ο καθένας ζύγισε και πόσο του έλειψαν οι φίλοι και οι επαφές που είχε. Ένα πολύ σημαντικό θέμα είναι οι εργασιακές σχέσεις κι οι επαγγελματικές συνεργασίες που έχουν θιγεί. Ακραίες αντιδράσεις μπορεί να υπάρξουν ανάλογα και με την προσωπικότητα του καθενός. Η σιγουριά και η σταθερότητα πρέπει ν’ αναζητείται εσωτερικά, ο καθένας, δηλαδή, να την αναζητά πρώτα από τον εαυτό του. Σίγουρα, όμως, μπορεί να βοηθηθεί από την οικογένεια, από μια ομάδα στην οποία ανήκει, από την πίστη του.

Δε χρειάζεται να ψυχιατρικοποιούμε όλες τις καταστάσεις. Βέβαια, αν υπάρχει ανάγκη για στήριξη, θα πρέπει να τη ζητάμε, αλλά όχι με υπερβολή. Στην Ελλάδα, η δομή της οικογένειας και οι διαπροσωπικές σχέσεις μπορούν να στηρίξουν τα άτομα για ν’ αντιμετωπίσουν δύσκολες καταστάσεις. Ίσως, όμως, αυτή η πρωτόγνωρη κατάσταση να οδηγήσει κάποιους σ’ εκδήλωση ψυχικών διαταραχών, όπως διαταραχή μετατραυματικού στρες, άγχους υγείας, φοβιών κ.ά., και τότε η βοήθεια από ψυχίατρο θα είναι απαραίτητη.

Χρήστος Τσιρώνης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Θεολογίας, Α.Π.Θ., Κοινωνιολόγος

Από τον Φεβρουάριο του 2020, παρακολουθούμε εν είδει δράματος την εξέλιξη της πανδημίας: θάνατοι, ιατρικές έρευνες, αγώνας ασθενών και υγειονομικού προσωπικού, πολιτικές αποφάσεις. Η ελληνική κοινωνία αντέδρασε με υπομονή σε δύσκολα μέτρα. Σε αυτό βοήθησαν πολλοί παράγοντες, όπως η έντονη συναισθηματική φόρτιση της ελληνικής κουλτούρας, οι δεσμοί της οικογένειας και η αλληλεγγύη μεταξύ των μελών της, καθώς και η εμπιστοσύνη στον επιστημονικό λόγο. Η ευαλωτότητα των γηραιότερων, των παιδιών και των ασθενών κινητοποίησε προστατευτικά αντανακλαστικά και η καταπολέμηση του κορωνοϊού αποτέλεσε ένα κίνητρο που νομιμοποίησε δύσκολες αποφάσεις για το άμεσο οικονομικό μέλλον.

Σε αντίθεση με ανάλογες περιστάσεις στο παρελθόν, η πανδημία Covid-19 δεν είναι απλώς ένας εξωτερικός κίνδυνος που απειλεί την κοινωνία, αλλά μία κατάσταση με συστημικά χαρακτηριστικά. Ο σύγχρονος κόσμος χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα, αμφισημία, διασύνδεση. Ο κορωνοϊός αποτέλεσε έτσι μια ευθεία επίθεση στο συστατικό στοιχείο του σύγχρονου μοντέλου ζωής, καθώς περιορίστηκε η ελευθερία μετακίνησης! Η κινητικότητα, στην οποία ομνύουν ταυτόχρονα επιχειρηματίες, πολιτικοί, υπερασπιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καταναλωτές, επιστήμονες, εργαζόμενοι, σπουδαστές και περιπετειώδεις νέοι, έγινε μέσα σε μια νύχτα κόμπος κι αίνιγμα με παγκόσμιες διαστάσεις. Η καρδιά του πολιτισμικού μας παραδείγματος φαίνεται να δυσλειτουργεί, καθώς δεν μπορούμε πια να φανταστούμε τον εαυτό μας και τις κοινωνίες μας χωρίς συνεχή κίνηση και αλληλεπίδραση σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο. Η ταύτιση, άλλωστε, της κινητικότητας με την κοινωνική μας ταυτότητα οδήγησε στη λανθασμένη χρήση του όρου «κοινωνική» αντί για «φυσική» αποστασιοποίηση.

Το στοίχημα της επόμενης μέρας είναι να μάθουμε να ζούμε εφαρμόζοντας πρακτικές φυσικής αποστασιοποίησης, χωρίς, όμως, να θυσιάζουμε την κοινωνικότητα και τη χαρά της οικειότητας, να χρησιμοποιήσουμε την τεχνολογία, χωρίς να αρνηθούμε όσα μας κρατούν ενωμένους σε μια κοινωνία. Είναι σίγουρο ότι η ζωή θα βρει τον δρόμο της. Το φιλί των συγγενών, η αγκαλιά των ερωτευμένων, η χειρονομία των φίλων, το χέρι βοηθείας προς κάθε αναγκεμένο θα εξακολουθήσουν να είναι τα μέτρα της ανθρωπιάς μας. Ταυτόχρονα, θα δούμε βαθιές αλλαγές στην οικονομική δραστηριότητα, στις εργασιακές σχέσεις, στις συναλλαγές των πολιτών με το Δημόσιο, στο πεδίο της ψυχαγωγίας και της εκπαίδευσης.

Η παρούσα κατάσταση έκανε φανερό ότι πρέπει να βγούμε από τον χώρο των βολικών βεβαιοτήτων μας και να επανασχεδιάσουμε τον κοινωνικό μας βίο αντί ν’ αντιδρούμε σπασμωδικά. Άμεση προτεραιότητα, λοιπόν, είναι η επένδυση στο μέλλον με κατάλληλη υγειονομική προετοιμασία, διασφάλιση της πρόσβασης όλων στα δημόσια αγαθά, δίκαιη ρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, λήψη αντιυφεσιακών μέτρων και υποστήριξη των μικρών/μεσαίων επιχειρήσεων. Μακροπρόθεσμα, το πιο σημαντικό είναι η οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος με εμπροσθοβαρή προοπτική. Το ζήτημα της ασφάλειας, που θα μας απασχολήσει σε όλα τα επίπεδα, θα πρέπει να ενταχθεί σ’ έναν στρατηγικό σχεδιασμό ικανό να ενσωματώσει τις έννοιες του ρίσκου και του απρόβλεπτου και να εξισορροπήσει την ανάγκη να ληφθούν μικρής διάρκειας μέτρα (περιορισμός μετακινήσεων κι έλεγχος), με την προστασία της πολιτικής μας συμμετοχής (προσωπικές ελευθερίες και δεδομένα, σεβασμός της ιδιωτικότητας). Ο Albert Camus στο έργο του «Η Πανούκλα» υπογραμμίζει ότι η πιθανότητα μιας νέας επιδημίας δεν εξαφανίζεται ποτέ. Μένει σ’ εμάς να προασπίζουμε τη ζωή με ακεραιότητα και να εργαζόμαστε πάντοτε για έναν καλύτερο κόσμο.

Συραγώ Τσιάρα, Ιστορικός Τέχνης, Αν. Διευθύντρια MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης-Συλλογές Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης

Σ’ αυτές τις πρωτόγνωρες συνθήκες εκδηλώθηκε μια αυθόρμητη και άμεση αντίδραση ελεύθερου διαμοιρασμού του καλλιτεχνικού έργου. Όλοι ανεβάζουν τα πάντα δωρεάν, μουσική, εκθέσεις, βιβλία, κ.λπ. Η ανάγνωση του φαινομένου μπορεί να είναι διπλή: αφενός αποδεικνύει ότι έχουμε ανάγκη την τέχνη στην καθημερινή ζωή, αφετέρου μου δημιουργεί έναν προβληματισμό η λογική του «όλα προσφέρονται δωρεάν». Δηλαδή, το κατά πόσο εκτιμάμε το καλλιτεχνικό έργο ως προϊόν εργασίας -άρα πρέπει ν’ αμείβεται- ή το βλέπουμε ως μια αυθόρμητη εκδήλωση συμπόνιας ευαίσθητων ανθρώπων που δεν έχουν τίποτα άλλο να κάνουν στον ελεύθερο χρόνο τους.

Κανείς δεν ξέρει πραγματικά πώς θα είναι η επόμενη μέρα. Σίγουρα, η συμμόρφωσή μας με τα μέτρα προφύλαξης θα μειώσει τους αριθμούς σε όλα τα επίπεδα, τόσο στις δημιουργικές ομάδες όσο και στους θεατές. Αυτό θα έχει συνέπειες στην ίδια τη δουλειά και την επιβίωση των καλλιτεχνών. Οι αλλαγές που ζούμε ίσως να μας οδηγήσουν να στραφούμε κι εμείς στο μουσείο σε τρόπους επικοινωνίας με το κοινό που να βασίζονται περισσότερο στην προσωπική σχέση και στο βίωμα και όχι να στοχεύουμε στην αύξηση της επισκεψιμότητας. Ήδη αξιολογούμε την απήχηση των διαδικτυακών μας δράσεων και θα κρατήσουμε κάποιες πρακτικές απομακρυσμένης διασύνδεσης σε κοινά συμμετοχικά εγχειρήματα που έχουν θετική ανταπόκριση, όπως το «Together We Look / Μαζί Βλέπουμε». Νομίζω ότι θα συνεχίσουμε να είμαστε εξωστρεφείς με πλατφόρμες ανοιχτής απεύθυνσης, όπως το «So Far So Close / Τόσο Μακρυά Τόσο Κοντά» (res.momus.gr), γιατί αποδεικνύεται ότι ένα μεγάλο μέρος του κοινού μας βλέπει την τέχνη ως μια ευκαιρία κοινωνικής συνύπαρξης και ανταλλαγής ιδεών και συναισθημάτων.

Ελπίζω όλο αυτό το ενδιαφέρον που ξέσπασε για τους καλλιτέχνες και τα ζητήματα που τους απασχολούν να συντελέσει στο να ξαναδούμε το ζήτημα των εργασιακών σχέσεων, των αμοιβών, των φορολογικών υποχρεώσεων, της ασφάλισης και, γενικότερα, αυτό το παζλ για δυνατούς λύτες, «πώς επιβιώνει ο καλλιτέχνης στην Ελλάδα του 2020;», και όλη η συζήτηση να οδηγήσει σε πολιτικές αποφάσεις που θα ενισχύσουν την κοινωνική τους θέση. Έχει συντελεστεί μια μετατόπιση τα τελευταία χρόνια, άρχισε να διαφαίνεται ότι η σύγχρονη τέχνη είναι αναγκαίο κοινωνικό αγαθό και πρέπει να υποστηρίζεται συστηματικά με δημόσιες πολιτικές χρηματοδότησης. Το κίνημα “Support art workers” είναι διεθνές, γεγονός που δηλώνει ότι τα προβλήματα των δημιουργών δεν περιορίζονται σε μία χώρα. Εμείς στο MΟΜus είχαμε χρόνια τώρα εντοπίσει και αναδείξει το ζήτημα επιβίωσης -ειδικά των εικαστικών δημιουργών- και η έρευνα που ξεκίνησε πριν από τέσσερα χρόνια από το τότε Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης, και η οποία πρόσφατα δημοσιεύθηκε, είναι ένα χρήσιμο εργαλείο  (www.momus.gr/news/ereuna_web).

Η επαφή με την τέχνη είναι ζωτική ανάγκη και δεν απειλείται εύκολα. Η τέχνη «γιατρικό» ή «καταφύγιο» συζητήθηκε έντονα και κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης και τώρα. Στην εποχή μας, που η έννοια της «κανονικότητας» υποκαθίσταται από την προσαρμοστικότητα και την ανθεκτικότητα απέναντι σε αλλεπάλληλες, απρόβλεπτες ή προβλέψιμες κρίσεις, η δύναμη και ο ρόλος της τέχνης θ’ αναδεικνύονται όλο και περισσότερο. Ίσως γιατί η τέχνη είναι εκείνη που μας επανασυνδέει με τη μοναδική και ιδιαίτερη ποιητική συνθήκη της ύπαρξης.

Κωνσταντίνος Τορνιβούκας, CEO του ομίλου Tor Hotel Group και αντιπρόεδρος της Ένωσης Ξενοδόχων Θεσσαλονίκης

H πανδημία του κορωνοϊού ήταν ένα γεγονός που βρήκε όλο τον πλανήτη απροετοίμαστο. Ο κλάδος του τουρισμού είναι στην αιχμή του δόρατος των πληττόμενων κλάδων παγκοσμίως. Όλα τα ξενοδοχεία στη χώρα έχουν σταματήσει τη λειτουργία τους, με άγνωστο το πώς και το πότε θα ξαναλειτουργήσουν και οι χιλιάδες εργαζόμενοι έχουν μείνει άνεργοι. Σε αυτήν την ακραία συνθήκη, όλα τα συνδικαλιστικά όργανα των ξενοδόχων (Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο, ΞΕΕ, ΣΕΤΕ) συνομίλησαν με την κυβέρνηση κι έκαναν ό,τι ήταν δυνατόν, για να βρεθούν λύσεις επιβίωσης. Η κυβέρνηση ανταποκρίθηκε και στήριξε τις επιχειρήσεις και τους εργαζομένους από τα μέσα Μαρτίου μέχρι σήμερα. Μένει να δούμε πώς θα περάσουμε στην επόμενη μέρα λειτουργίας, με τη σταδιακή επανεκκίνηση του τουρισμού. Θεωρούμε πολύ σημαντικό οι οδηγίες και τα πρότυπα λειτουργίας να είναι διεθνή. Είναι απαραίτητο να υπάρχουν διαδικασίες που θα πιστοποιούν ότι οι επισκέπτες που εισέρχονται στη χώρα δε νοσούν, αλλά και να υπάρχουν διεθνή πρότυπα λειτουργίας, που θα μας επιτρέψουν να διασφαλίσουμε την υγεία όλων και παράλληλα θα παρέχουν στους επισκέπτες ένα αίσθημα ασφάλειας στις διακοπές τους. Είναι σημαντικό να εξασφαλιστεί ότι η λειτουργία μας είναι συμφέρουσα και ότι τα πρωτόκολλα δε θα είναι τέτοια που θα μας οδηγήσουν στο να μείνουμε αναγκαστικά κλειστοί.

Σίγουρα θα είναι ένα διαφορετικό και δύσκολο καλοκαίρι, αλλά προσπαθούμε να μείνουμε αισιόδοξοι. Αν η πορεία του ιού στη χώρα συνεχίσει όπως σήμερα, ελπίζουμε ότι ο εσωτερικός τουρισμός θα στηρίξει ένα μέρος των επιχειρήσεων και ότι ο οδικός τουρισμός θα γνωρίσει άνθηση, τόσο από τις κοντινές βαλκανικές χώρες, που δεν έχουν πληγεί πολύ από τον κορωνοϊό, όσο και από κάποιες άλλες της Κεντρικής Ευρώπης. Επίσης, διακρατικές συμφωνίες με χώρες όπως το Ισραήλ και η Κύπρος, που σκέφτονται να οργανώσουν μια ασφαλή ζώνη τουρισμού μεταξύ τους, θα βοηθήσουν.

Ίσως αυτή η πανδημία ν’ αφήσει κάτι θετικό στο πέρασμά της: να μάθουμε να αγαπάμε και να σεβόμαστε πρωτίστως τον πλανήτη, να εκτιμήσουμε κάποια πράγματα που έως τώρα θεωρούσαμε αυτονόητα. Ίσως και να υπάρχει πιο έντονο το αίσθημα της κοινωνικής ευθύνης μέσα μας: το να σκεφτόμαστε να ταξιδέψουμε αν νιώθουμε άρρωστοι ή να φοράμε μάσκα, για να προστατεύσουμε τον συνάνθρωπό μας. Ίσως και οι πελάτες και οι ταξιδιώτες να δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στα στάνταρ καθαριότητας και απολύμανσης, πράγμα που θα κάνει πολύ κόσμο που είχε στραφεί σε airbnb και άλλα καταλύματα που λειτουργούν χωρίς σοβαρούς ελέγχους ή άδειες λειτουργίας να επιστρέψουν στα ξενοδοχεία.

Μόνο οι καλύτεροι θα καταφέρουν να επιβιώσουν στην κρίση, αλλά ελπίζουμε ότι όσοι από εμάς τα καταφέρουμε, θα βγούμε πιο δυνατοί, στηρίζοντας για άλλη μια φορά τόσο την ελληνική οικονομία όσο και τους πολυάριθμους εργαζομένους που απασχολούμε στις επιχειρήσεις μας. Ελπίζουμε ότι με τη βοήθεια της επιστήμης η επόμενη μέρα θα έρθει και η ανθρωπότητα θα βγει νικήτρια, η ζωή θα επανέλθει και μαζί της και μια από τις πιο αγαπημένες δραστηριότητες όλων: τα ταξίδια.

Αποστόλης Αϊβαλής, Strategist & Motivational Leader

Οι επιχειρήσεις που ήταν ήδη εξοικειωμένες με το digital σ’ επιχειρησιακό επίπεδο έκαναν γρήγορα το digital transformation (τηλεργασία, συνεργασία, εκπαίδευση). Επιπρόσθετα, άρχισαν αμέσως digital marketing, αν δεν έκαναν ήδη. Πιστεύω πως αυτό που ζήσαμε -και θα συνεχίσουμε να ζούμε- είναι πρωτόγνωρο. Κανείς δεν ήταν πλήρως προετοιμασμένος. Σαφώς, οι περισσότεροι επιχειρηματίες, αλλά και καταναλωτές, δεν είχαν γνώση διαχείρισης κρίσεων και ειδικότερα μιας πανδημίας. Τώρα, όμως, μάθαμε, είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι. Πρώτη φορά στην Ιστορία της Ελλάδας, το κράτος έκανε περισσότερα σε επίπεδο digital transformation & marketing από πολλά μεγάλα brands.

Θεωρώ ότι οι περισσότεροι θα στραφούν στο e-commerce, είτε πωλούν προϊόντα είτε υπηρεσίες. Κατάλαβαν πως το online δεν είναι απλώς ένα εναλλακτικό κανάλι, ούτε πολυτέλεια, αλλά είναι το κύριο κανάλι, γιατί δεν είναι δυνατόν να εξαρτάσαι μόνο από μία τοποθεσία, τη φυσική εξυπηρέτηση και πώληση. Θεωρώ, επίσης, πως οι επιχειρηματίες κατάλαβαν πως κάποια meetings μπορούν να γίνουν μ’ ένα Skype/Zoom/Facebook call και πως κάποιοι εργαζόμενοι μπορούν να εργάζονται από το σπίτι τους. Δεν είναι μόνο θέμα καινοτομίας πια, είναι και θέμα κόστους. Θα δούμε, λοιπόν, νέους τρόπους πληρωμής και μοντέλα (συνδρομές, δόσεις, all you can eat) και αναμένω ν’ αλλάξει πλήρως και η αγορά των courier, που δεν άντεξαν τον φόρτο των παραδόσεων.

Περισσότερα brands θα έχουν ανάγκη το digital marketing, περισσότερες επιχειρήσεις θα κάνουν digital transformation. Αυτό θ’ αυξήσει και την ανάγκη για άριστη εκπαίδευση, που θα γίνεται κι αυτή online (μέσω live webinars ή μέσω video-on-demand e-learning). Στο μέλλον θα δούμε ν’ αλλάζουν πολλά. Υπηρεσίες και προϊόντα θα φύγουν και κάποια νέα θα έρθουν. Η τεχνολογία είναι απλώς το εργαλείο και είναι αναγκαία. Για να σωθεί η οικονομία και να συνεχίσουμε να εργαζόμαστε, θα πρέπει ν’ αλλάξει ολοκληρωτικά ο τρόπος εργασίας, επικοινωνίας, ασφάλειας. Θεωρώ πως, λόγω της πανδημίας, θ’ αποδεχτούμε με χαρά, πιο εύκολα και πιο γρήγορα κάποια πράγματα. Και προφανώς δεν αναφέρομαι μόνο στο Δημόσιο, που καταργεί σιγά σιγά την επαφή, τα χαρτιά και τα fax. Αναφέρομαι στην άμεση αποδοχή της καινοτομίας και των αλλαγών. Φανταστείτε πως για κάποιες εργασίες θα αποδεχτούμε τα robots, για κάποιες άλλες θα θεωρούμε φυσικό να μη μας εξυπηρετεί άνθρωπος, αλλά ένα artificial intelligent bot, και για τις περισσότερες μορφές επικοινωνίας κι εκπαίδευσης θα θεωρούμε λογικό να γίνονται μόνο με υπολογιστή, κινητό και internet.

Το ίδιο ισχύει για τα smart devices στο σπίτι. Θα θεωρούμε αυτονόητο πως το ψυγείο μας θα παραγγέλνει μόνο του, για να μην πηγαίνουμε για ψώνια, και θα προτιμάμε τα super markets, φαρμακεία, καθαριστήρια ή καταστήματα ρούχων που μας στέλνουν τα προϊόντα που μας λείπουν με μία μηνιαία συνδρομή. Θα βρίσκουμε καλύτερη ως ιδέα να πληρώνουμε ένα αυτοκίνητο robot αντί για ταξί και αντί ν’ αγοράσουμε δικό μας και θ’ αλλάξει εντελώς ο τρόπος που κάνουμε διακοπές. Άρα, προετοιμαστείτε για νέα πράγματα και νέο mindset. Μέχρι τώρα, αυτό ήθελε τον χρόνο του. Τώρα, θα μας το επιβάλει μια πανδημία.

ΚΕΙΜΕΝΑ: ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΟΥΚΟΥΜΟΠΟΥΛΟΥ, ΣΟΝΙΑ ΤΑΛΑΝΤΙΝΟΥ

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΘΕΜΑ ΣΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΤΟΥ GLOW IOYNIOΣ 2020