“Όταν το πένθος δεν εκφραστεί, σκληραίνει, γίνεται τόσο σκληρό όσο μια πέτρα.”, Francis Weller

Το άρθρο αυτό ήταν από τα πιο δύσκολα που έχω γράψει. Για προσωπικούς λόγους, επαγγελματικούς αλλά και λόγω των τραγικών γεγονότων που βασανίζουν τη χώρα μας αυτές τις μέρες. Πώς μπορείς να γράψεις για κάτι τόσο επώδυνο, απευθυνόμενη σε μια κοινωνία βαθιά πληγωμένη; Πώς μπορείς να δώσεις σε κάποιον να καταλάβει τα συναισθήματα που κατακλύζουν έναν άνθρωπο που βιώνει μια απώλεια, μέσα σε μια παράγραφο; Πώς μπορείς να προτείνεις κάτι που ίσως φανεί χρήσιμο, μέσα σε λίγες λέξεις; 

Το πένθος είναι το συναίσθημα που ακολουθεί μια απώλεια που είναι συναισθηματικά σημαντική και πρόκειται για μια κατά βάση πολύ προσωπική διεργασία. Ο κάθε άνθρωπος το βιώνει με διαφορετικό τρόπο, ακόμη κι αν υπάρχουν κοινά ανάμεσα στους πενθούντες. Η ψυχή κατά το πένθος συρρικνώνεται και ταξιδεύει σε ένα μέρος που όλες οι άλλες σκέψεις γίνονται στάχτη και τίποτε άλλο δεν φαίνεται να έχει σημασία. Οι δυσκολίες που απασχολούσαν μέχρι τότε χάνουν τη βαρύτητά τους, τα προβλήματα την αξία τους, οι καθημερινές συζητήσεις με τους υπόλοιπους ανθρώπους χάνουν το ενδιαφέρον τους.

Παράγοντες που επηρεάζουν την εξέλιξη του πένθους

Πολλοί είναι οι παράγοντες που θα διαμορφώσουν τον τρόπο που θα βιώσει ένας άνθρωπος μια απώλεια. Εξαρτάται από την αξία που είχε για τους ίδιους αυτό που χάθηκε, εξαρτάται από το παρελθόν τους και το τι μνήμες μπορεί να ανασύρονται, εξαρτάται από το περιβάλλον και πόσο υποστηρικτικό θα είναι, αλλά συνδέεται κι άμεσα με το χρόνο που θα δοθεί στον άνθρωπο για να πενθήσει. Ο χρόνος αυτός είναι απαραίτητος και διαφέρει ανάλογα με την περίσταση, αλλά και τον ίδιο τον άνθρωπο. Η αλήθεια είναι όμως πως ζούμε σε μια κοινωνία που βιάζεται να προχωρήσει μπροστά. Πώς μπορεί λοιπόν κάποιος να δώσει την απαραίτητη αξία στη στασιμότητα; Ζούμε σε μια κοινωνία που αδυνατεί να μείνει με τον πόνο και αντιμετωπίζει το πένθος με φόβο. Τοποθετεί όλα αυτά τα δύσκολα συναισθήματα στη Σκιά της, σύμφωνα με τον C. Jung και τα κρύβει, παριστάνοντας πως δεν υπάρχουν. Η Σκιά μας όμως όσο δεν αντιμετωπίζεται μεγαλώνει, γίνεται πιο τρομακτική και πρωτόγονη. Mπορεί να είναι ατομική, αλλά και συλλογική, όπως στην περίπτωση μιας καταστροφής που επηρεάζει πολλούς ανθρώπους. Το να φέρουν στο φως το πένθος, είναι μια διαδικασία απαραίτητη για να μπορέσουν οι άνθρωποι να βρουν τον τρόπο να διαχειριστούν τον πόνο τους.

Το πένθος μας φέρνει ακόμη πιο κοντά στην ψυχή μας, μας πηγαίνει σε μέρη όπου είμαστε ευάλωτοι, κι ερχόμαστε αντιμέτωποι με την ανάγκη μας να βρισκόμαστε κοντά σε ανθρώπους που θα μας στηρίξουν. Αυτό όμως έρχεται σε αντίθεση με τη δυσκολία των περισσότερων να αντέξουν τον πόνο του άλλου. Το αποτέλεσμα είναι πολλές φορές οι άνθρωποι που βιώνουν μια σοβαρή απώλεια να αισθάνονται μόνοι κι αβοήθητοι. Είναι συνήθη σχόλια όπως “πέρασε πολύς καιρός, πρέπει να το ξεπεράσεις”, “πρέπει να συνεχίσεις τη ζωή σου”, “όλα θα πάνε καλά”. Αν κι εκείνοι που τα λένε νομίζουν πως βοηθούν, η πραγματικότητα είναι πως πληγώνουν περισσότερο, στερώντας από τον πενθούντα τη δυνατότητα να εκφράσει αυτό που πραγματικά αισθάνεται και να πάρει όσο χρόνο έχει ανάγκη γι' αυτό.

Αν θα μπορούσαμε να βάλουμε σε μια ζυγαριά τον πόνο, ο βαρύτερος θα ήταν εκείνος που ακολουθεί το χαμό ενός παιδιού. Ίσως γι' αυτό να μην υπάρχει και λέξη στη γλώσσα μας που να περιγράφει το γονιό, σε αντίθεση με το χήρος, χήρα, ορφανός κλπ. Ίσως είναι ένας πόνος που απλά δεν μπορεί να περιγραφεί σε καμία ανθρώπινη γλώσσα.

Είναι χαρακτηριστικό πως ακόμη και στα πρόσφατα τραγικά γεγονότα που συνέβησαν στη χώρα μας, οι περισσότεροι συγκλονίστηκαν στη σκέψη των γονιών που έχασαν τα παιδιά τους στο δυστύχημα. Λέγεται πως χρειάζεται ένα χωριό για να χωρέσει έναν τέτοιο χαμό, εννοώντας πως χρειάζονται πολλοί άνθρωποι για να υποστηρίξουν το γονιό. Η επαγγελματική μου όμως εμπειρία, μου έχει δείξει πως οι άνθρωποι αυτοί ως επί το πλείστον μένουν μόνοι τους, όταν τελειώσει η κηδεία. Οι θεραπευόμενοι μου μού μεταφέρουν εμπειρίες για μητέρες που έζησαν χρόνια πίσω από κλειστά παντζούρια, που δεν βγήκαν ξανά παρά ελάχιστες φορές από το σπίτι τους, που πέρασαν την υπόλοιπη ζωή τους να πηγαινοέρχονται στο νεκροταφείο, που δεν έβγαλαν ποτέ τα μαύρα, που οι γύρω τους δεν τις θυμούνται ποτέ να γελάνε. Ακόμη κι εκείνοι που βιώνουν το πένθος διαφορετικά και χτίζουν μια ζωή επάνω στις καινούριες συνθήκες, το έκαναν μέσα από τη δική τους προσωπική δύναμη ή κάτι άλλο σχεδόν μαγικό που επιτρέπει σε έναν άνθρωπο που έχει ζήσει κάτι τέτοιο, να συνεχίσει να ζει.

Συναισθήματα κατά τη διάρκεια του πένθους

Ένα έντονο συναίσθημα που συντροφεύει το πένθος είναι ο θυμός. Η ανάγκη του ανθρώπου να ψάξει τον ένοχο, κάποιον που να είναι υπεύθυνος για το κακό. Είναι φορές που αυτός δεν υπάρχει και τότε τη θέση του φταίχτη μπορεί να πάρει ο θεός στον οποίο πιστεύει ο καθένας. Όταν όμως υπάρχει κάποιος ή κάποιοι που φέρουν την ευθύνη, όπως στην περίπτωση των Τεμπών, πως να το διαχειριστεί ο επιζήσας; Ίσως η τιμωρία του ενόχου να είναι ένα βήμα.

Ένα άλλο συναίσθημα που συχνά χαρακτηρίζει εκείνους που επιβίωσαν από ένα τραγικό γεγονός, είναι η ντροπή. Τα συναισθήματα χαράς κι ανακούφισης, μπορεί να μας φαίνονται πιο κατανοητά, αλλά ακόμη κι αυτά μπορεί να επισκιάζονται από εκείνα της ενοχής, γιατί εκείνοι επιβίωσαν ή γιατί δεν κατάφεραν να αποτρέψουν τον θάνατο. Και σε αυτή την περίπτωση, το παρελθόν και οι πεποιθήσεις του κάθε ανθρώπου για τον εαυτό του, διαμορφώνουν το πως θα αισθανθεί.

Η συμβολή της ψυχοθεραπείας

Το πένθος είναι ένα βαρύ συναίσθημα, σαν σκοτάδι, που μπορεί να καταπιεί εκείνον που το βιώνει. Σύμφωνα με όσα προανέφερα, δύο σημαντικοί βοηθητικοί παράγοντες που πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας είναι ο χρόνος που πρέπει να δοθεί γι' αυτήν τη διαδικασία και η υποκειμενικότητά του, καθώς και η υποστήριξη που πρέπει να έχει το άτομο. Όσο σημαντικό κι αν είναι το οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον, η παρουσία μιας ψυχοθεραπεύτριας, είναι εξίσου σημαντική. Στον ασφαλή χώρο της ψυχοθεραπείας, ο θεραπευόμενος μπορεί να πει όσα δεν αντέχουν οι άλλοι να ακούσουν, να τα επαναλάβει όσες φορές χρειάζεται μέχρι να τα τοποθετήσει μέσα του με έναν ίσως λιγότερο επώδυνο τρόπο, αλλά και να συζητήσει και αλλάξει κάποιες πεποιθήσεις που μπορεί να τον βαραίνουν επιπρόσθετα κι αναίτια. Ο στόχος όμως δεν είναι κάποιος να ξεχάσει, ούτε πιθανά να τον πονάει λιγότερο η απώλεια, αλλά να την αποδεχτεί, να μάθει να ζει με αυτήν, να εξελιχθεί γύρω από αυτήν και να αναζητήσει μέσα του τους λόγους που θα του επιτρέψουν να χαμογελάσει πάλι.

Bio

Η Ροζελίνα Φιλιππίδου ξεκίνησε ως χορεύτρια και τελείωσε την Ανώτερη Επαγγελματική Σxολή Χορού του Δήμου Σταυρούπολης. Στη συνέχεια, απέκτησε πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours in Psychology) και μεταπτυχιακούς τίτλους στη Θεραπεία Μέσω Θεάτρου και Κίνησης (Drama and Movement Therapy) και στις Μεθόδους Έρευνας στην Ψυχολογία (MSc Psychological Research Methods). Έχει επίσης εκπαιδευτεί στη μέθοδο τραυματοθεραπείας EMDR. Έχει συμμετάσχει με παρουσιάσεις, εργαστήρια και ως μέλος επιστημονικών επιτροπών σε πλήθος εθνικών κι ευρωπαϊκών συνεδρίων, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Επίσης, αρθρογραφεί περιστασιακά σε περιοδικά κι εφημερίδες. Ως ψυχοθεραπεύτρια έχει εργαστεί με παιδιά, εφήβους και ενήλικες σε θεραπευτικά κέντρα, ψυχιατρικές κλινικές, στέγες ανηλίκων, στο ψυχιατρικό τμήμα του Ιπποκρατείου Περιφερειακού Γενικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης και είναι επιστημονική συνεργάτης της Β’ Ψυχιατρικής Κλινικής Α.Π.Θ. Διατηρεί ιδιωτικό γραφείο στη Θεσσαλονίκη, όπου διεξάγει ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες δια ζώσης και διαδικτυακά. Επίσης είναι επιστημονική υπεύθυνη του ινστιτούτου ΕΠΙΝΕΙΟ, όπου παρέχονται όλες οι θεραπευτικές υπηρεσίες σε παιδιά, εφήβους και ενήλικες. Είναι μέλος του Ελληνικού Συλλόγου Θεραπευτών μέσω Τέχνης, του BADTh (British Association of Dramatherapists) και του Συλλόγου Ελλήνων Ψυχολόγων.