Στην Ελευσίνα, τόπο πυκνό σε μνήμη και σιωπή, η κορυφαία Ελληνίδα εικαστικός και ομότιμη Καθηγήτρια της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, Βάνα Ξένου, επιστρέφει με ένα έργο που δεν αφηγείται απλώς· ανασκάπτει. Με αφορμή το «Μυστήριο 15 Το Ανοιχτό Μουσείο» της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, στους χώρους του ανακαινισμένου εργοστασίου Ίρις και του αρχαιολογικού χώρου, η ίδια ανοίγει έναν εμπνευστικό διάλογο ανάμεσα στο ορατό και το άδηλο, στο σώμα και τον χώρο, στο παρελθόν και το τώρα. Σε μια βαθιά συζήτηση μαζί μας, μάς οδηγεί στην προσωπική της διαδρομή, εκεί όπου η τέχνη λειτουργεί ως τελετουργία, μνήμη και κάθαρση.
Της ζητήσαμε να μάς ξεναγήσει στο εν εξελίξει έργο της και στον τρόπο που η Ελευσίνα συνομιλεί με την προσωπική της μνήμη και τη σύγχρονη καλλιτεχνική πράξη, προβαλλόμενη από την ίδια ως ένα μουσείο και διαχρονικό αστικό ιερό.
2004 και 2025: Δύο χρονικά σηµεία - «σταθµοί», αφιερωµένα στα Ελευσίνια Μυστήρια μέσα από τη δική σας καλλιτεχνική σκοπιά. Τι έχει αλλάξει και τι έχει παραµείνει σταθερό από τότε µέχρι σήµερα, όσον αφορά στη σχέση σας µε την Ελευσίνα;
Το 2004 είναι η πρώτη έκθεση που πραγματοποίησα στην Ελευσίνα. Στην ουσία είχαν προηγηθεί μια σειρά εκθέσεων με θέμα τα Ελευσίνια μυστήρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό η πρώτη μεγάλη έκθεση το 1995 στο σπίτι της Κύπρου και στην gallery3, ακολούθησε το 2000 ή έκθεση στην Chapelle Saint-Louis de la Salpêtrière, στο Παρίσι, επέλεξα τότε να εκθέσω στη εκκλησία καθώς βρισκόταν στον χώρο του νοσοκομείου όπου θεραπεύονταν οι ψυχικές παθήσεις τον 18ο αιώνα. Το 2004 κλήθηκα να εκθέσω στο πλαίσιο των Αισχυλείων πραγματοποιώντας ίσως και την πρώτη μεγάλη εικαστική έκθεση στην Ελευσίνα, στον εμβληματικό χώρο του εργοστασίου Κρόνος, έργο του σημαντικού μηχανικού Παύλου Σαντορίνη. Χώρος συμβολικός ανάμεσα σε άλλους βιομηχανικούς χώρους στην Ελευσίνα όπου το νέο ελληνικό κράτος επέλεξε να τοποθετήσει την βιομηχανία. Ακολούθησαν δύο εκθέσεις 2007-8 Arrivée-Passage. Jαrdins du Palais Royal, Παρίσι,2010. Η Ψυχή του Τόπου στον Εθνικό Κήπο. Με ενδιέφερε τότε και στις δύο εκθέσεις η τοποθέτηση των έργων στο τοπίο με βάση το αρχαιοελληνικό νόημα της λέξης θέσις από το ρήμα «θέτω - καταθέτω» που σημαίνει το στήσιμο στο μη κρυφό, με την έννοια επιτρέπω στην ουσία σε κάτι να αναφανεί και να σταθεροποιηθεί στο παρόν.
Με ποιους τρόπους ενώθηκαν αρµονικά το ανακαινισµένο Εργοστάσιο «Ίρις» και ο Αρχαιολογικός Χώρος της Ελευσίνας µε το τωρινό εκθεσιακό σας έργο; Ποια είναι αυτά τα στοιχεία που σάς μαγεύουν ως θεατή, αλλά και ως δηµιουργό;
Είναι αλήθεια πως η έννοια του αγωγού ως μετάγουσας δύναμης εμφανίζεται συχνά σε οριζόντια ή κάθετη μορφή στην χωρική διαδικασία του ελευσινιακού μύθου, στην κυριαρχική σημασία της καθόδου και ανόδου καθώς και στην έννοια της μετάβασης, στο έργο μου. Στο εργοστάσιο «Ιρις» δεν είχα πρόβλημα με την τεράστια κλίμακα του ανακαινισμένου χώρου διότι τα έργα ήταν μεγάλων διαστάσεων με απασχολούσε όμως η ταυτοχρονία της ύπαρξης όλων αυτών των έργων που θα έπρεπε να συνυπάρχουν σε κάθε ματιά. Τελικά οι συνεχείς μετακινήσεις των έργων σύμφωνα με τις θεματικές ενότητες «ΑΡΠΑΓΗ-ΑΠΩΛΕΙΑ-ΤΡΑΥΜΑ-ΕΠΟΥΛΩΣΗ-ΣΙΩΠΗ-ΜΥΣΤΙΚΟ-ΦΥΣΙΣ-ΚΡΥΠΤΕΣΘΑΙ- ΦΙΛΕΙ-ΟΡΑΜΑ» οργανώνουν την δομή του Ελευσινιακού μυθολογήματος. Αντίθετα η δυνατότητα μετακίνησης στον αρχαιολογικό χώρο, επιτρέπει τις διαφορετικές θεάσεις των εκθεμάτων, γεγονός που δημιούργησε μία ευτυχή γειτνίαση και ένα διάλογο μεταξύ των έργων μου και των εκθεμάτων της αρχαιότητας.
Η Ελευσίνα διακρίνεται από διαχρονικές αντιθέσεις. Σε ποιες διττές ταυτότητες της στηρίχθηκε η δική σας έρευνα, αλλά και η εικαστική πρακτική;
Στις τελετές της Ελευσίνας η αποκάλυψη γινόταν με τη βοήθεια εικόνων, σημείων ή λέξεων. Ήταν μια εμπειρία απολύτως νέα μη προσβάσιμη από τη λογική. Μήπως λοιπόν σήμερα μπορούμε να σκεφτούμε ότι αυτή η φανέρωση εκείνου που δεν απεικόνιζεται είναι και κατ ´εξοχήν δουλειά του καλλιτέχνη; Η Ελευσίνα έχει διπλή ταυτότητα. Υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα ιερά του αρχαίου κόσμου και ο τόπος που εγκαστάθηκαν οι βιομηχανικές δραστηριότητες του νέου Ελληνικού κράτους. Η τοποθέτηση των έργων μου στον αρχαιολογικό χώρο και το ανακαινισμένο εργοστάσιο «Ιρις» εντείνει τις διαχρονικές αυτές αντιθέσεις της πόλης και το διάλογο μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος, προτείνοντας έργα που αποκαλύπτουν συμβολικά την σημασία της πρώτης .
Ποια είναι η επιθυµητή εµπειρία που θέλετε να βιώσει ο κάθε επισκέπτης που εισέρχεται στους χώρους του µουσείου;
Θα λέγαμε ότι το Ελευσινιακό τρίπτυχο «Δρώμενα – Λεγόμενα – Δεικνύμενα», το οποίο εκφράζει την ελευσινιακή λατρεία, όπως έχει ήδη λεχθεί, συνιστά άμιλλα ακούσματος και ορωμένου. Μέσα από αυτή την οπτική ο μυηµένος µπορεί να λάβει το µήνυµα, διότι δεν αρκείται να επικοινωνήσει µόνο µε τα φυσικά πράγµατα. Ο Αριστοτέλης συνέκρινε την εμπειρία της Μυήσεως και τις εμπειρίες της νύχτας στο Τελεστήριο της Ελευσίνας με την πρόοδο της διδασκαλίας στην φιλοσοφία - ήδη το φως της αλήθειας αποκαλυπτόταν στους μύστες με εικόνες, σύμβολα και λέξεις- ήταν μία εμπειρία απόλυτα νέα, σχεδόν μη προσβάσιμη από την λογική. Οι μυθολογικές ιδέες περιέχουν περισσότερα από όσα μπορεί να συλλάβει ο μη μυθολογικός νους.
Τι σημαίνει για σας η ατμόσφαιρα του Aνοιχτού Mουσείου;
Η πρόταση για ένα ανοιχτό μουσείο αποσκοπούσε στην ανάδειξη της πολιτισμικής κληρονομιάς της Ελευσίνας που ενέπνευσε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό μέσα από τον ελευσινιακό μύθο και την ελληνική αρχαιότητα για να φτάσει στην επανάσταση του 1821, την εκβιομηχάνιση στο τέλος του 19ου αιώνα με ένα κύμα εσωτερικής μετανάστευσης,τη μικρασιατική καταστροφή και τέλος την αποβιομηχάνιση. Στην έκθεση του Ιρις σήμερα παράλληλα με τα γλυπτά και τα ζωγραφικά έργα και τις αναφορές στίς συμβολικές μορφές του Ελευσινιακού μυθολογήματος, παρουσιάζονται σχέδια που εκπονήθηκαν για το ανοικτό μουσείο. Δυστυχώς παρά το γεγονός ότι παρουσιάστηκαν συγχρόνως με την ανάληψη του τίτλου της Ελευσίνας πολιτιστικής πρωτεύουσας δεν έγινε δυνατή η πραγματοποίηση τους ενώ ήταν έτοιμος ήδη ο σχεδιασμός για την μελέτη εφαρμογής. Η πρόταση περιλαμβάνει διαδρομές που ενεργοποιούν το δημόσιο χώρο και συνδέουν σημεία ανάδειξης, διαφορετικές αστικές συνθήκες μέσα στην πόλη.
Στην καλλιτεχνική φιλοσοφία σας η λέξη «μύηση» αποτελεί προτεραιότητα. Με ποιες διαδικασίες και συναισθήματα τη συνδέεται γενικά αλλά και ειδικά, μιλώντας για τα Ελευσίνια μυστήρια με αφορμή το συγκεκριμένο project;
Η Ελληνική εκδοχή της μυήσεως ήταν μία γιορτή εισόδου στο σκοτάδι. Ο μυημένος μέσω του κλεισίματος των οφθαλμών εισέρχεται στο δικό του σκοτάδι. Η είσοδος αυτή είχε λατρευτικό χαρακτήρα και κατεδείκνυε τη σημασία που αποκτά μέσω της λατρείας η προσωπική εμπειρία του μύστη. Κατά τέτοιο τρόπο ώστε να συνεχίζει να μένει καθαρά δική του το ανομολόγητο μυστήριο του το οποίο είχε κοινό με τους άλλους ανθρώπους. Τα μυστήρια οδηγούσαν τον άνθρωπο μέσω των μυθολογικών εικόνων στις φυσικές ρίζες της ύπαρξης του.
Πώς παρατηρείτε τη σχέση των Ελευσινίων μυστηρίων με την σύγχρονη πνευματικότητα;
Στα Ελευσίνια μυστήρια ανακαλύπτουμε μία δυναμική διαίσθηση, η οποία φαίνεται τελείως ξένη προς την σύγχρονη σκέψη ενώ για τους αρχαίους Έλληνες ήταν φυσική σαν να τους μιλούσε η ίδια η ύπαρξη. Η ουσία αυτής της διαίσθησης είναι ότι η γέννηση και η γονιμότητα συνδέονται άρρηκτα με το θάνατο. Το αναπόφευκτο του θανάτου δεν είναι μοίρα αποφασισμένη από εχθρική δύναμη, ο θάνατος είναι ενεργός ακόμη και στην ίδια την γέννηση την καθαυτό πράξη της δημιουργίας. Όσον αφορά στο ερώτημα «Γιατί στρεφόμαστε στην αρχαιότητα σήμερα;» φαίνεται να στηρίζεται στην αναζήτηση της δημιουργικότητας στις πηγές, ή καλύτερα στις αιώνια ενεργείς δυνάμεις των πρωταρχικών όντων που προσέφεραν στις τελετουργίες οι μύστες σαν μια αχτίδα φωτός. Φαίνεται πως η σχέση με το παρελθόν καθορίζεται από το μέλλον. «Στρέφομαι πίσω - επιστρέφω» έχει το νόημα ότι διευρύνω το υπάρχον, αποσπώντας το σε εκείνο που έρχεται.
Ποια επόµενα βήµατα δηµιουργίας να αναµείνουµε απο εσάς;
Ο κύκλος της σχέσης μου με την ελληνική αρχαιότητα δεν έχει κλείσει. Καθώς πιστεύω πως όλες οι περίοδοι είναι σύγχρονες. Τι εννοώ μ’ αυτό; Προσπαθώ να βρίσκω τα σημεία και τις λέξεις που είναι κοινά και σήμερα, μου αρέσουν οι λέξεις και η σημασίες τους, ψάχνω την ετυμολογία τους, την προέλευση τους, από την προέλευση στην αρχή ανοίγει ένας ολόκληρος κόσμος. Η λέξη «κόρη», προερχόμενη από την λέξη «κόρος» που σημαίνει βλαστός είναι κάτι νέο, ήταν ο λόγος που τοποθέτησα την Περσεφόνη πάνω σε ένα καρπό σαν βλαστάρι. Όμως πριν δημιουργηθεί το μεγάλο γλυπτό με αυτή τη μορφή είχα πραγματοποιήσει άπειρα σχέδια με μικρούς καρπούς σε διάφορες στιγμές της βλάστησης τους. Σημασία έχει να εντοπίσεις μία πληροφορία και να την κάνεις δική σου.
Για να είμαι τώρα ειλικρινής αυτού του είδους η αντιμετώπιση δεν εμφανίστηκε από το πουθενά. Υπήρξε μία συνεχής προσπάθεια καταρχήν για γνώση, όσον αφορά στη σχέση μου με την τέχνη μου, όπου αναπόσπαστο μέρος είναι η εμπειρία. Τα έργα δεν αποφασίζονται, αλλά δημιουργούνται, από την πιο μικρή ενέργεια, την πιο ανεπαίσθητη γνώση. Δουλεύοντας πάνω στο χαρτί κυρίως με ακουαρέλες αρκεί ένα μικρό σπρώξιμο του πινέλου να δημιουργήσει ένα σχήμα που δεν αφήνω ανεκμετάλλευτο. Εδώ ενεργοποιείται η μνήμη.
Σημαντικά Βιογραφικά Στοιχεία για τη Βάνα Ξένου
Η Βάνα Ξένου, γεννημένη στην Αθήνα το 1949, είναι διακεκριμένη Ελληνίδα εικαστικός και καθηγήτρια. Σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Αθηνών και συνέχισε τις σπουδές της στο Παρίσι στις École Nationale Supérieure des Arts Décoratifs και École des Beaux-Arts. Δίδαξε επί σειρά ετών στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, όπου σήμερα είναι ομότιμη καθηγήτρια, και διετέλεσε επισκέπτρια καθηγήτρια στην École des Beaux-Arts. Το έργο της έχει εκτεθεί σε σημαντικά μουσεία και ιδρύματα στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ έχει τιμηθεί με βραβεία όπως το βραβείο της Στέγης Καλών Τεχνών και Γραμμάτων, ήταν υποψήφια για «Γυναίκα της Ευρώπης» και έχει παρασημοφορηθεί από το γαλλικό κράτος με τον τίτλο Officier dans l’ordre des Palmes Académiques.
Info: Ίρις, Αθανασίου και Αναστασίου Μουρίκη, Ελευσίνα. Διάρκεια: έως 17/07.
