Η ανοδική πορεία της Τέχνης στην Αθήνα είχε ξεκινήσει πριν από την οικονομική κρίση. Τοποθετείται κάπου στις αρχές του 2000, όταν άρχισε να διαφαίνεται μία αυξητική τάση και μία δυναμική, σε ό,τι αφορά στη δημιουργία νέων χώρων και εκδηλώσεων Σύγχρονης Τέχνης, σε μεγάλη ή μικρότερη κλίμακα. Το 2004, η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση σύστησε στο αθηναϊκό κοινό τα πρωτοποριακά της προγράμματα. Την εποχή εκείνη, τα υψηλά ακόμη ενοίκια οδηγούσαν τους καλλιτέχνες, τους ιδιοκτήτες των γκαλερί και τους επιχειρηματίες του ευρύτερου χώρου του Πολιτισμού να αναζητούν «σπίτι» στις -λεγόμενες- εναλλακτικές, ανερχόμενες περιοχές, όπως η γειτονιά του Ψυρρή. Σύντομα, κάποιες από τις γκαλερί αυτές μετακόμισαν αλλού, όπως η The Breeder, μία από τις αθηναϊκές αίθουσες Τέχνης μ’ έντονα εξωστρεφές προφίλ, που μεταφέρθηκε στην οδό Ιάσονος στο Μεταξουργείο. 

Το έτος-σταθμός που έβαλε την Αθήνα στον παγκόσμιο χάρτη είναι το 2017, η χρονιά που ολοκληρώθηκε και λειτούργησε το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, «διά χειρός» του διάσημου αρχιτέκτονα Renzo Piano. Ένας χώρος διεξαγωγής πολιτιστικών εκδηλώσεων 210.000 τετραγωνικών μέτρων, που περιλαμβάνει τις νέες εγκαταστάσεις της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας και της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, εξωτερικούς χώρους και το Πάρκο Σταύρος Νιάρχος, το πλέον μεγαλόπνοο έργο διεθνών προδιαγραφών που έχει υλοποιηθεί στη χώρα μας. Παράλληλα, την ίδια χρονιά πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα η Documenta, μία από τις κορυφαίες διοργανώσεις στον χώρο της Τέχνης παγκοσμίως, που διεξήχθη για πρώτη φορά εκτός της επίσημης έδρας της, την πόλη Kassel της Γερμανίας.

Η Αθήνα ήταν ήδη ένα μεγάλο καζάνι που έβραζε, με τις δημιουργικές της δυνάμεις ν’ ανθίζουν και την Τέχνη να λειτουργεί ως διέξοδος έκφρασης και βαλβίδα αποσυμπίεσης στα δύσκολα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Παράλληλα, μεγάλοι θεσμοί αύξησαν την αίγλη τους: η Art Athina εκσυγχρονίστηκε και η Μπιενάλε της πόλης απέκτησε ευρύτερο κύρος. Μάλιστα, η δεύτερη κέρδισε το 2015 το βραβείο “Princess Margriet Award for Culture” και αναγνωρίστηκε από το ECF (European Cultural Foundation) ως μία από τις πιο σημαντικές και καινοτόμες πολιτιστικές πρωτοβουλίες στην Ευρώπη. Με την παγκοσμιοποίηση να καταργεί τα στενά σύνορα των κρατών και τη νέα γενιά κριτικών Τέχνης και ιδιοκτητών γκαλερί -με σπουδές στο εξωτερικό κι εμπειρία στον διεθνή στίβο-, πλέον το DNA των αθηναϊκών γκαλερί, μουσείων και μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων άρχισε ν’ αποκτά παγκόσμιο χαρακτήρα κι εμπλουτίστηκε με ξένα ονόματα, τόσο ανερχόμενων όσο και καταξιωμένων καλλιτεχνών.

The Αrt expert, Χριστίνα Παπαδοπούλου, Διευθύντρια της Gagosian Athens

Ποιοι λόγοι οδήγησαν στη μετακόμιση της Gagosian Athens σε νέο εκθεσιακό χώρο; Το αυξανόμενο ενδιαφέρον των καλλιτεχνών μας να παρουσιάσουν τη δουλειά τους στην Αθήνα. Bρήκαμε ένα κτίριο που συνδυάζει την κομψότητα με τους κατάλληλους εκθεσιακούς χώρους στην πρωτεύουσα και προσφέρει στους καλλιτέχνες περισσότερες δυνατότητες για να δείξουν το έργο τους, ενώ μας επιτρέπει να ενισχύσουμε τις σχέσεις με τους τοπικούς συλλέκτες και την ελληνική σκηνή της Σύγχρονης Τέχνης.

Ποια είναι σήμερα η θέση της Ελλάδας στον παγκόσμιο χάρτη; Το ενδιαφέρον για τη χώρα είναι αυξημένο και πέραν της δυναμικής τοπικής καλλιτεχνικής κοινότητας, πολλοί διεθνείς καλλιτέχνες την επιλέγουν για να εκθέσουν τη δουλειά τους ή και για να μεταφέρουν τη δραστηριότητα και τα εργαστήριά τους. Επίσης, εδώ ζουν κάποιοι από τους σημαντικότερους συλλέκτες Σύγχρονης Τέχνης παγκοσμίως, αλλά συγχρόνως αναδύεται και μια δυναμική σκηνή νέων συλλεκτών.

Η εικαστική άνοιξη της Αθήνας

Όσο κι αν υπήρξε ένα θετικό κλίμα για σχεδόν μία 20ετία, τα τελευταία τρία με τέσσερα χρόνια η αύξηση της εικαστικής δραστηριότητας είναι εντυπωσιακή. Πρόσφατα, η Μαρίνα Βρανοπούλου, ιδιοκτήτρια της γκαλερί Δύο Χωριά, ανακοίνωσε το νέο project space της στην Αθήνα, στην ήσυχη και πράσινη γειτονιά πίσω από το Γηροκομείο. Μάλιστα, η ίδια δηλώνει ενθουσιασμένη από την πολυφωνία των καινούριων χώρων Τέχνης στην πρωτεύουσα, ειδικά γιατί αρκετές από τις πολύ καλές αυτές προσπάθειες ξεκινούν από νεαρές γυναίκες, που τολμούν να εκθέσουν την άποψή τους. Από τις πρώτες σημαντικές εισόδους με διεθνή αέρα και περγαμηνές ήταν αυτή της Σύλβιας Κούβαλη, που το 2018 άνοιξε στον Πειραιά την γκαλερί Rodeo. Εξαιρετικά δραστήρια στο εξωτερικό, η Κούβαλη είχε πραγματοποιήσει πρώτα άνοιγμα στην Κωνσταντινούπολη και αμέσως μετά στο Λονδίνο, πριν επιχειρήσει «απόβαση» στην Αθήνα. 

Νεοαφιχθείς στον Πειραιά είναι και ο χώρος The Intermission, υπό τη διεύθυνση της Αρτέμιδος Μπαλτογιάννη, που φιλοδοξεί να λειτουργήσει ως σταθμός αναζήτησης κι επαφής με την Τέχνη, με στόχο κυρίως τις δράσεις εξωστρέφειας. Νέο αέρα έφερε στα Εξάρχεια και η γκαλερί Hot Wheels Athens, που τον καιρό αυτό φιλοξενεί την έκθεση της Κύπριας καλλιτέχνιδος Μαρίνας Ξενοφώντος. Τέλος, αίσθηση έχει προκαλέσει τον τελευταίο μήνα και η Carwan Gallery, που ιδρύθηκε το 2010 στη Βηρυτό του Λιβάνου από δύο αρχιτέκτονες κι επιχειρηματίες, τους Nicolas Bellavance-Lecompte και Quentin Moyse, και πρόσφατα άνοιξε παράρτημα στην ελληνική πρωτεύουσα, μ’ έμφαση στο σύγχρονο design. Όπως δήλωσε πρόσφατα στο Dezeen ένας εκ των ιδρυτών της, η ανάπτυξη που συντελείται στην πόλη τα τελευταία χρόνια θυμίζει το Βερολίνο στις αρχές του 2000. Βέβαια, η Αθήνα διαφέρει από το Βερολίνο, καθώς διαθέτει μία μοναδική ιδιότητα: αποτελεί το λίκνο της Δημοκρατίας και του Πολιτισμού, που έδωσε τα φώτα του σε όλο τον δυτικό κόσμο. Δίπλα στην Ακρόπολη, που πρόσφατα εντυπωσίασε τα διεθνή ΜΜΕ με τον νέο φωτισμό της διά χειρός Ελευθερίας Ντεκώ, σ’ ένα όμορφο νεοκλασικό στο Θησείο, στεγάζεται η Bernier Eliades, μία ιστορική γκαλερί που ιδρύθηκε το 1977 από τον Jean Bernier στο πρώτο σπίτι του Αλέξανδρου Ιόλα. Παραμένοντας στο κέντρο, το Κολωνάκι αποτελεί μία συνοικία που έχει ταυτιστεί στη συνείδηση του φιλότεχνου κοινού με τις γκαλερί Σύγχρονης Τέχνης και αποτελεί αναμφίβολα διαχρονική αξία. 

Πρόσφατα, η διεθνούς φήμης Gagosian μετακόμισε σ’ ένα τριώροφο διατηρητέο κτίριο, εγκαινιάζοντας τον νέο της χώρο στην Αθήνα με την έκθεση του αμερικανού εικαστικού Brice Marden, ο οποίος έχει δεσμούς με την Ελλάδα, καθώς περνάει τα καλοκαίρια του στην Ύδρα. Οι Kalfayan Galleries, επίσης, μία από τις παλαιότερες γκαλερί επί ελληνικού εδάφους, γράφουν εδώ και χρόνια τη δική τους ιστορία, με διαθέσιμα έργα διεθνών καλλιτεχνών, όπως των Κωνταντίνου Κακανιά, Στήβεν Αντωνάκου και Χρύσας Βαρδέα, μεταξύ άλλων.Μια άλλη περιοχή της Αθήνας, που έχει κερδίσει επάξια τα φώτα των προβολέων της δημοσιότητας, είναι το Παγκράτι, χάρη στο νέο Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. Τον Οκτώβριο συμπληρώθηκε ο ένας χρόνος λειτουργίας του και το επετειακό φωτογραφικό αφιέρωμα «Εν τω γίγνεσθαι», μέσα από τον αριστοτεχνικό φακό του Χριστόφορου Δουλγέρη, αποτυπώνει την κατασκευαστική πορεία του Μουσείου και αποκαλύπτει τη γοητευτική σχέση της Τέχνης με την Αρχιτεκτονική.

The Αrt expert, Χριστόφορος Μαρίνος, Ιστορικός Τέχνης, επιμελητής εκθέσεων και δράσεων του ΟΠΑΝΔΑ (Οργανισμός Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων)

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια έντονη εικαστική δραστηριότητα στην Αθήνα. Γιατί πιστεύετε ότι συμβαίνει αυτό; Νομίζω ότι οφείλεται, μεταξύ άλλων, στον μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών κι επιμελητών που ζουν στην πόλη. Αν η Ελλάδα έχει αυτήν τη στιγμή 100 ενεργούς επιμελητές εκθέσεων, οι περισσότεροι εργάζονται εδώ. Με άλλα λόγια, υπάρχει το δυναμικό και υπάρχει και το κοινό, ασχέτως αν το τελευταίο βρίσκεται συχνά εν υπνώσει. Επίσης, αν η Θεσσαλονίκη θεωρείται «σταυροδρόμι πολιτισμών», η Αθήνα είναι μια μεγάλη χοάνη, κι αυτό το γνώρισμα, ιδίως για τους ξένους, είναι σαγηνευτικό.

Ποιος είναι ο στόχος του προγραμματισμού στον ΟΠΑΝΔΑ; Για την επόμενη διετία, έχω σχεδιάσει ένα πρόγραμμα που αποτελείται από 30 εκθέσεις κι εστιάζει στην ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή. Στόχος μου είναι να δείξω τις απεριόριστες δυνατότητες της ελληνικής Τέχνης κι ευχαριστώ θερμά την ιδιαίτερα δραστήρια Πρόεδρο του ΟΠΑΝΔΑ, Άννα Ροκοφύλλου, που μου δίνει τη δυνατότητα να υλοποιήσω τα σχέδιά μου.

Όσον αφορά στα μεγάλα μουσεία της πρωτεύουσας, μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες εκθέσεις που ξεκίνησαν τη φθινοπωρινή σεζόν φιλοξενείται στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ). Πρόκειται για την έκθεση με τίτλο “Ubuntu”, στην οποία παρουσιάζονται έργα από τη συλλογή αφρικανικής τέχνης του ελληνοκύπριου συλλέκτη Χάρη Δαυίδ, σε πέντε δωμάτια στο ισόγειο του Μουσείου. Μεγαλωμένος στη Νιγηρία και με τα πρώτα χρόνια της ζωής του να είναι γεμάτα από αναμνήσεις και εικόνες της Αφρικής, ο Χάρης Δαυίδ ξεκίνησε να συλλέγει έργα αφρικανών καλλιτεχνών, ντόπιων ή της διασποράς, καθώς και αφροαμερικανών, εδώ και περίπου 20 χρόνια.

Φαίνεται πως, παρά τη σκιά της πανδημίας, ο εκθεσιακός προγραμματισμός προχωρά. Η ευελιξία και η προσαρμοστικότητα των γκαλερί, των μουσείων και των θεσμών, καθώς και η συνεχής ενημέρωση κι η εξωστρέφεια, συνθέτουν τη μαγική συνταγή που πρέπει να ακολουθήσει η Αθήνα για να κατορθώσει να διατηρήσει τα κεκτημένα της. Και με τον σωστό σχεδιασμό, μέσα στα επόμενα χρόνια ν’ αναμετρηθεί με τις προκλήσεις της νέας εποχής και να βγει νικήτρια.

The Art expert, Έμιλυ Τσίγκου, Σύμβουλος Τέχνης της καλλιτεχνικής συλλογής Χάρη Δαυίδ

Ποια είναι τα κριτήρια επιλογής ενός νέου έργου για τη Συλλογή; Το ήθος της Συλλογής υποστηρίζεται από μια προσπάθεια να εκπροσωπείται η πολλαπλότητα φωνών κι επιστημονικών κλάδων, που καθορίζουν τα πολιτιστικά, πολιτικά και ιστορικά θεμέλια της μετα-αποικιακής Αφρικής και αντικατοπτρίζουν τη μεταβαλλόμενη ήπειρο σήμερα, καθώς κι αυτό που συμβαίνει στην αφρικανική διασπορά. Ως σύμβουλος Τέχνης της Συλλογής, είναι σημαντικό να βεβαιωθώ ότι τα έργα που συζητάμε αντανακλούν τις ανησυχίες της εποχής μας. Ενώ κάποιος προσπαθεί να εξετάζει τη Συλλογή με γνώμονα τη «λογική», δεν υπάρχει τρόπος το «συναισθηματικό» στοιχείο να μην υποστηρίζει κάθε απόφαση, καθώς ένας συλλέκτης ζει καθημερινά με την Τέχνη.

Πού οφείλεται η έντονη εικαστική δραστηριότητα που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στην Αθήνα; Στο ότι η καλλιτεχνική κοινότητα έχει φυτέψει μερικούς υπέροχους σπόρους που τώρα ανθίζουν, καθώς το κοινό μεγαλώνει. Είναι μια υπέροχη στιγμή, αλλά είναι εφικτή μόνο με την περιέργεια και την αφοσίωση του κόσμου, που βλέπω ότι εμπλέκεται και ενημερώνεται για τη Σύγχρονη Τέχνη.

Κεντρική Φωτογραφία: Εγκατάσταση Sam Friedman, Island, Δύο Χωριά Project Space

ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΣΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ GLOW ΣΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2020