Με τα εγκαίνια να πραγματοποιούνται τον περασμένο Μάιο σε χαμηλούς τόνους και χωρίς την παρουσία κοινού, λόγω της πανδημίας Covid-19, η 17η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας άνοιξε τις πύλες της, φιλοξενώντας τις εθνικές συμμετοχές 46 χωρών. Η ελληνική εκπροσώπηση έρχεται φέτος από τη Θεσσαλονίκη και το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ., έχει ως πηγή έμπνευσης τον εμβληματικό εγκάρσιο άξονα της Αριστοτέλους και τίτλο «Η Λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών, Ο Γνωστός Άξονας της Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη». 

Με αφορμή τη σημαντική, διεθνούς βεληνεκούς αυτή επιτυχία του Α.Π.Θ., συζητήσαμε με τον ομότιμο καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτονικής και μέλος της επιμελητικής ομάδας, Νίκο Καλογήρου, για τη σύλληψη της ιδέας, την υλοποίησή της και τις δυσκολίες που προέκυψαν, καθώς και για τη γενική αίσθηση της φετινής διοργάνωσης. 

Κε Καλογήρου, πώς προέκυψε το concept "Της Λεωφόρου της Κοινωνίας των Εθνών - Ο Άξονας της Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη"; 

Ο επιμελητής της 17ης Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας Hashim Sarkis θέτει το ερώτημα «Πώς θα ζήσουμε μαζί;», επιζητώντας ένα νέο χωρικό κοινωνικό συμβόλαιο σε ένα παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο αυξανόμενων ανισοτήτων. Η ελληνική συμμετοχή σχολιάζει ένα εμβληματικό παράδειγμα σχετικό με αυτόν τον προβληματισμό: τον άξονα της Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη, που σχεδιάστηκε πριν από 100 χρόνια, με το όνομα «Λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών». Λειτουργεί σήμερα ως μοναδικός αστικός συμπυκνωτής για διαφορετικούς πληθυσμούς και κοινωνικές ομάδες: εντόπιους, επισκέπτες, μετανάστες, και πρόσφυγες. Η ιδιαιτερότητα της ελληνικής συμβολής πηγάζει από τη διαπίστωση ότι οι νέες γεωγραφίες συνάφειας, ενταγμένες στην αναπόφευκτη παγκοσμιότητα, οφείλουν να κατανοούν τις ιστορικές, γεωγραφικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Για να «ζήσουμε μαζί» πρέπει να σχεδιάσουμε δημόσιους χώρους που ανταποκρίνονται κριτικά στον τόπο και το περιβάλλον.

Ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετωπίσατε κατά την υλοποίηση της πρότασης; 

Οι δυσκολίες ήταν πολλαπλές, καθώς είχαμε επιλέξει να κάνουμε μια διπλή έκθεση: στο ελληνικό περίπτερο των Giardini στη Βενετία και in situ στον άξονα της Αριστοτέλους, καθώς και μια διπλή έκδοση με το βιβλίο «Το Παλίμψηστο της Αριστοτέλους» και τον αναλυτικό κατάλογο της έκθεσης με πρόσθετα σχόλια και συμμετοχές που διαφωτίζουν τις πολλαπλές όψεις του κεντρικού άξονα της Θεσσαλονίκης.

Η αναβολή της διοργάνωσης κατά ένα έτος, εξαιτίας της πανδημίας της COVID-19 ,προκάλεσε πρόσθετες δυσχέρειες και έτσι χάσαμε αρκετούς χορηγούς που εκτιμούσαν ότι τελικά η Μπιενάλε δεν θα υλοποιηθεί ή είχαν πλέον άλλες προτεραιότητες. Τελικά, όλα τα εμπόδια ξεπεράστηκαν με την προοπτική χρηματοδότησης του ΥΠΕΝ μέσα από το ΕΣΠΑ 2014-2020, καθώς με την πολύτιμη βοήθεια από το ΑΠΘ και το Τμήμα Αρχιτεκτόνων, τη ΔΕΘ, τον Δήμο Θεσσαλονίκης, το ΚΙΘ και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, που φιλοξενεί την παράλληλη έκθεσή μας στο Μπέη Χαμάμ (Λουτρά Παράδεισος).

Πρόκειται για ένα συλλογικό έργο που έγινε από την ακόλουθη ομάδα διδασκόντων του Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ: Νικόλαος Καλογήρου, ομ. καθηγητής Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., Μαρία Δούση, επ. καθηγήτρια Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., Δημήτριος Θωμόπουλος, επ. καθηγητής Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., Δημήτριος Κονταξάκης, επ. καθηγητής Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., Σοφοκλής Κωτσόπουλος, διδάσκων Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ. και Θεμιστοκλής Χατζηγιαννόπουλος, επ. καθηγητής Τμ. Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ.

Για την υλοποίηση δούλεψαν πολυάριθμοι φοιτητές από το ΑΠΘ και άλλα ελληνικά ΑΕΙ στη φάση της έρευνας και της υλοποίησης των εκθέσεων. Θελήσαμε να σηματοδοτήσουμε τη συμμετοχή μας με εργαστήρια που είχαν τη μορφή ενός διευρυμένου διδακτικού έργου. Επιπλέον συμμετείχαν με διάφορους ρόλους, συμβούλων, διαχειριστών, γραφιστικής επιμέλειας κ.λπ., πολυάριθμοι συνάδελφοι και συνεργάτες που αναφέρονται στον σχετικό πίνακα και στον υπό έκδοση κατάλογο. Με τη συλλογική αυτή διαδικασία ελπίζουμε ότι εμπλουτίστηκε το περιεχόμενο των δράσεών μας και, κατά κάποιο τρόπο, διατυπώνουμε μιαν εναλλακτική απάντηση στο κεντρικό ερώτημα «Πώς θα ζήσουμε μαζί;» με διερευνήσεις και σχολιασμούς που κάνουμε μαζί με τους φίλους και τους σπουδαστές μας.

Σε αντιδιαστολή με τα περισσότερα άλλα περίπτερα, η ελληνική συμμετοχή στη Βενετία επιχείρησε να προσαρμοστεί στα επίκαιρα δεδομένα της πανδημίας. Ένα σύνθετο ικρίωμα φιλοξενεί, με τη μορφή κολάζ, τευχίδια-“pixels” που αναπτύσσουν την κεντρική ιδέα και προσφέρονται στους επισκέπτες ως αναμνηστικά “take away”. Στο χώρο εκτίθενται επιπλέον, σε 9 νησίδες-«βαλίτσες», προτάσεις και σχόλια που έγιναν σε εργαστήρια από τις περισσότερες αρχιτεκτονικές σχολές της Ελλάδας. Τα σχόλια και οι αντιδράσεις του κόσμου που το επισκέπτεται είναι πολύ θετικά. Τα take away τεύχη έγιναν ανάρπαστα και χρειάστηκε να παραγγείλουμε περισσότερα. Η RAI την ημέρα των εγκαινίων επέλεξε να αναδείξει το ελληνικό περίπτερο ως τελικό θέμα σε ένα ολιγόλεπτο συνολικό ρεπορτάζ, που αφορούσε τη Μπιενάλε, μια έκθεση με πολλές συμμετέχουσες χώρες και εκατοντάδες προσκεκλημένους.

Ποια είναι η δική σας γενική αίσθηση από τη φετινή διοργάνωση και ποια άλλη συμμετοχή ξεχωρίζει κατά τη γνώμη σας; 

Η έναρξη λειτουργίας στην παρούσα κρίσιμη συγκυρία, σε μια Βενετία σχεδόν έρημη, χωρίς τους πολυάριθμους τουρίστες, αποτελεί μια γενναία και ενδιαφέρουσα χειρονομία και επιβεβαιώνει ότι ο θεσμός είναι ζωντανός, καθώς σηματοδότησε την επανέναρξη των ανθρώπινων διαντιδράσεων στο φυσικό χώρο. Αναμφίβολα, είναι μια περίεργη Μπιενάλε, η οποία ακολουθεί ορισμένες τάσεις που είχαν ήδη παρατηρηθεί σε πρόσφατες διοργανώσεις. Η έμφαση δόθηκε σε ευρύτερες διεπιστημονικές προσεγγίσεις, που αφορούν τις περιβαλλοντικές επιστήμες, την ανθρωπολογία, την ψυχολογία, την κοινωνιολογία.

Οι ριζικές ανατροπές που προέκυψαν, τη χρονιά που πέρασε, μετατόπισαν τον αρχικό προβληματισμό με δραματικό τρόπο και, κατά την άποψή μου, προσέδωσαν νέες διαστάσεις στο κεντρικό πρόβλημα. Ωστόσο, η κυρίαρχη εικόνα της Μπιενάλε, όπως υλοποιήθηκε, δεν μεταβλήθηκε και εξακολουθεί να παραπέμπει στα παλιότερα δεδομένα. Έτσι, ως ένα βαθμό, εμφανίζεται ως αμφιλεγόμενη.

Η κεντρική έκθεση, με επιμέλεια του Sarkis στο Arsenale, είναι ίσως η πιο ενδιαφέρουσα και συνεκτική, παρά την πολιτιστική ανάμειξη των προσκεκλημένων συμμετοχών, την κυριαρχία των εικαστικών πολυμέσων και των εγκαταστάσεων και τη συνεπαγόμενη μικρή παρουσία αμιγώς αρχιτεκτονικών εκφράσεων.

Μια από τις πιο αξιόλογες εθνικές συμμετοχές, αυτή της Δανίας, επικεντρώθηκε στο κυρίαρχο πρόβλημα της εποχής μας, που σχετίζεται με την περιβαλλοντική παιδεία. Συγκεκριμένα, αξιοποιήθηκε το παράδειγμα του νερού της βροχής, που συλλέγεται επί τόπου, και κυκλοφορεί στο ήπιο και κομψό εσωτερικό. Οι επισκέπτες προσκαλούνται να αναγνωρίσουν τον κύκλο του και τις πολλαπλές δυνατότητες επανάχρησης που παρέχει (π.χ. με την καλλιέργεια φυτών που χρησιμοποιούνται για αφεψήματα που προσφέρονται εκεί).

Τι σημαίνει για το ΑΠΘ και το τμήμα Αρχιτεκτόνων η συμμετοχή στη φετινή Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας; 

Η επιλογή της ομάδας από το Τμήμα Αρχιτεκτόνων στον διαγωνισμό του ΥΠΕΝ είναι, κατά την άποψή μου, πολύ σημαντική. Είναι η πρώτη φορά που επιλέγεται ομάδα και θέμα της Θεσσαλονίκης για να εκπροσωπήσει την Ελλάδα στη σημαντικότερη διεθνή έκθεση αρχιτεκτονικής, τη “Biennale Architettura 2021”. “La Biennale di Venezia” είναι το όνομα ενός από τους πιο διακεκριμένους πολιτιστικούς θεσμούς από το 1895. Η παρουσία μας εκεί είναι μια προβολή που αναδεικνύει την εξωστρέφεια του ΑΠΘ και δείχνει ότι η έρευνα που γίνεται στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ενταγμένη στην διευρυμένη εκπαιδευτική διαδικασία, αναγνωρίζεται σε διεθνές επίπεδο.

Info: Διάρκεια έως 21 Νοεμβρίου 2021, www.labiennale.org

Κεντρική φωτογραφία: Το περίπτερο της ελληνικής συμμετοχής στη Βενετία. Photo: Ugo Carmeni.