Τα τελευταία χρόνια, οι κινηματογραφικές παραγωγές της Μέσης Ανατολής με συναρπάζουν και θαυμάζω βαθιά τις πρωτοβουλίες των δημιουργών τους. Είναι γροθιά στο στομάχι -δεν θα σου χαριστούν και δεν θα σου χαϊδέψουν τα αυτιά. Κι όμως, μέσα στην ωμότητά τους, καταφέρνουν να συνδυάζουν τη σκληρή πραγματικότητα με ζεστές εικόνες και ένα χιούμορ που θυμίζει έντονα το δικό μας, το ελληνικό.
Και μέσα σε αυτό το σινεμά της αλήθειας και της αντίστασης, ο Ιρανός σκηνοθέτης και σεναριογράφος Τζαφάρ Παναχί ξεχωρίζει ξανά σαν μια φωνή που δεν επιθυμεί και ούτε μπορεί να σιγήσει. Με το νέο του φιλμ, «Ένα απλό ατύχημα» αποδεικνύεται πιο τολμηρός από ποτέ. Η ταινία, που τιμήθηκε με τον Χρυσό Φοίνικα στο τελευταίο Φεστιβάλ των Καννών, είναι μια πράξη αντίστασης απέναντι στην καταπίεση, ένα σχόλιο για τη βία, τον φόβο και την ελευθερία της φωνής σε πείσμα των αμέτρητων διώξεων που έχει υποστεί από το καθεστώς της χώρας του.
Κόντρα στη λογοκρισία
Το όνομα του ίδιου είναι ταυτισμένο με έναν από τους πιο γνωστούς σκηνοθέτες του Ιράν, ο οποίος έχει επανειλημμένα επικρίνει στις ταινίες του τις πολιτικές της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Το 2022 συνελήφθη, ενώ ήδη είχε καταδικαστεί το 2010 σε εξαετή φυλάκιση και σε 20ετή απαγόρευση εργασίας - ποινές που είχαν προκαλέσει διεθνείς αντιδράσεις. Παρά τις περιοριστικές απαγορεύσεις, ο Παναχί κατάφερνε να δημιουργεί και να κυκλοφορεί τα έργα του, ακόμη και όταν εργαζόταν υπό μυστικότητα με περιορισμένο καστ και συνεργείο. Πρόσφατα, το φιλμ του «Χωρίς Αρκούδες» (2022) κέρδισε το Ειδικό Βραβείο της Κριτικής Επιτροπής στη Βενετία, ενώ το νέο του φιλμ «Ένα απλό ατύχημα» απέσπασε τον Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες, επιβεβαιώνοντας τη δύναμη και το θάρρος της φωνής του στον παγκόσμιο κινηματογράφο. Η παγκόσμια πρεμιέρα της ταινίας πραγματοποιήθηκε την 1η Οκτωβρίου, και εμείς είχαμε τη χαρά να την παρακολουθήσουμε στην αίθουσα Παύλος Ζάννας του Ολύμπιον, με την πρωτοβουλία του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Μια προβολή που δεν άφησε κανέναν αμέτοχο, καθώς το έργο του Παναχί -όπως πάντα- ξεπερνά τα όρια του σινεμά και αποκτά όλα τα χαρακτηριστικά μιας μαρτυρίας.
Όλοι τραυματισμένοι, όλοι ενωμένοι
Η ταινία ξεκινά με ένα αυτοκινητιστικό «ατύχημα» που αλλάζει τη ζωή του πρωταγωνιστή. Σύντομα, ανακαλύπτει ότι δίπλα του βρίσκεται κάποιος από το παρελθόν του - ο βασανιστής του - και παίρνει την απόφαση να τον απαγάγει. Η ζωή όμως τον φέρνει σε επαφή και με άλλους που έχουν πονέσει και τιμωρηθεί από τον ίδιο άνθρωπο, και όλοι μαζί κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση: την εκδίκηση.
Με ένα έξυπνο «τουίστ», ο Παναχί χρησιμοποιεί ένα βασικό χαρακτηριστικό του βασανιστή: έναν ξεχωριστό ήχο από το ψεύτικο πόδι του που χτυπά στο έδαφος με έναν ρυθμό χωρίς αρμονία. Από την πρώτη στιγμή, αυτός ο ήχος βυθίζει και εμάς σε μια ατμόσφαιρα τιμωρίας και έντασης. Το ψεύτικο πόδι γίνεται μέσο κυριαρχίας, όχι μόνο για τον βασανιστή, αλλά και για τα θύματα που υποχρεώνονταν να το αγγίζουν και να υποτάσσονται, με τον ήχο και την εικόνα του να τους υπενθυμίζει συνεχώς τη θέση τους. Από την αρχή μέχρι το τέλος της ταινίας, η παρουσία του ποδιού κυριαρχεί στη σκηνή, μετατρέποντας κάθε βήμα σε ένα παιχνίδι εξουσίας και φόβου. Κάθε «καθημερινή» στιγμή μετατρέπεται σε έναν αγώνα δρόμου: τα θύματα συνυπάρχουν στο βανάκι του πρωταγωνιστή, κινούνται ανάμεσα σε παρανοϊκές σκέψεις και σε αίσθηση δικαίωσης. Η εκδίκηση, σαν πιάτο που τρώγεται κρύο, κυριαρχεί στο μυαλό τους χωρίς να σταθμίζουν τις συνέπειες. Στο σύντομο αυτό ταξίδι ζούμε τις εντάσεις, τις υποχωρήσεις, τους φόβους αλλά και τις έξυπνες κινήσεις πειθούς, μέχρι να φτάσουν στην ιδανική τεχνική τιμωρίας του δυνάστη τους, τον οποίο ο πρωταγωνιστής έχει δεμένο και φιμωμένο.
Γυναικεία δύναμη στο τιμόνι σε στιγμές κρίσης
Μέσα στην ένταση και τις αντιφάσεις της ομάδας, η ταινία δίνει ιδιαίτερη σημασία στη θέση της γυναίκας. Η μία πρωταγωνίστρια, δυναμική χρησιμοποιεί τη φωνή της και τη μαντήλα της για να χειραγωγήσει και να πείσει τους γύρω της όταν χρειάζεται. Η ίδια εμφανίζεται με κοντά μαλλιά και πιο «αντρικά» ρούχα, καπνίζει σε ένα σημείο και δείχνει την αυτονομία και την πολυπλοκότητα της γυναικείας παρουσίας. Η νύφη - ένα από τα βασικά θύματα που βρίσκεται μαζί τους στο βανάκι παίρνει το πάνω χέρι στον γαμπρό, αναδεικνύοντας μικρές, αλλά κρίσιμες δυναμικές εξουσίας. Η ταινία δείχνει πως ακόμη και μέσα σε περιβάλλον φόβου και καταπίεσης ειδικά σε μια τέτοια χώρα, η γυναικεία φωνή μπορεί να επηρεάσει τις εξελίξεις και να γίνει μέσο πειθούς, επιβεβαιώνοντας ότι η δύναμη δεν ανήκει μόνο στον παραδοσιακό άντρα -κυρίαρχο και εξουσιαστή. Με εντυπωσίασε αυτή η προσέγγιση του Παναχί να εστιάσει με έξυπνες λεπτομέρειες στη γυναικεία ισχύ.
Δύο άκρα που γίνονται «ένα»
Στο τέλος της ταινίας, μέσα από διαλόγους συναισθηματικής έκρηξης, τα δύο άκρα - οι βασανιζόμενοι και ο δυνάστης τους - φαίνονται πλέον ίσα. Ο Παναχί καταφέρνει να μας φέρει δάκρυα, καθώς η ένταση και η αδικία που κυριαρχούσαν στη σχέση τους μετατρέπονται σε μια αμοιβαία αναγνώριση. Η εκδίκηση και η τιμωρία δεν χάνονται, αλλά μέσα από τη συναισθηματική φόρτιση και την ανθρώπινη επικοινωνία, τα αντίθετα μέρη συνδέονται, δείχνοντας πως ακόμη και στις πιο ακραίες συγκρούσεις υπάρχει χώρος για ισοτιμία και κατανόηση. Όσες ευθύνες ρίχνουν τα θύματα στον τιμωρό του αντιπροσωπεύουν όλα όσα θέλουμε κι εμείς να πούμε σε όσους και όσα μας βασανίζουν, παρακολουθώντας τη βία, την αδικία και τις πληγές του κόσμου, μαζί με έντονες βρισιές, κλωτσιές και δάκρυα.
Η ταινία κλείνει με τον πρωταγωνιστή να στέκεται πλάτη στην κάμερα σε μια σκηνή γάμου και χαράς, ενώ οι ήχοι που τον έχουν στοιχειώσει παραμένουν γύρω του, υπενθυμίζοντας τη δύναμη των τραυμάτων που κουβαλά. Χωρίς να γυρίσει προς αυτά, ο Παναχί δείχνει ότι, όσο κι αν πληγώθηκες, μπορείς να συμφιλιωθείς μαζί τους και να συνεχίσεις να ζεις. Είναι μια στιγμή γεμάτη συγκίνηση, μια σιωπηλή μαρτυρία για τον πόνο και την ελπίδα...
