Μπορεί οι περισσότερες αφηγήσεις να ξεκινούν από την αρχή, όμως επιμένω στην τελευταία φράση που μοιράστηκε μαζί μου, λίγο πριν κλείσουμε το τηλέφωνο. «Τί να το κάνεις το φεγγάρι, χωρίς κορίτσι;»…Αυτό του είχε πει ένας από τους «ήρωες» του, ο Γιώργος Μανιάτης, και εκείνος γοητευμένος μου μετέφερε τη δύναμη και την αλήθεια που περιείχε αυτή η απλή έκφραση. Ο Σταύρος Ψυλλάκης δεν είναι μόνο ένας από τους πιο αναγνωρισμένους σκηνοθέτες και παραγωγούς ντοκιμαντέρ, αλλά και ένας άνθρωπος που αναζητά να φανερώσει την α-λήθεια κάποιων πραγμάτων, δηλαδή να τα αποσπάσει από τη λήθη. Μέσα από τους «ήρωές» του πρωταγωνιστεί το φως. Η φετινή διοργάνωση του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης τιμά, με Χρυσό Αλέξανδρο, δύο ξεχωριστούς δημιουργούς, τον Σταύρο Ψυλλάκη και τον Νικολάους Γκεϊρχάλτερ και προβάλει δύο συναρπαστικά αφιερώματα με ταινίες τους.

Πώς αισθάνεστε για την ιδιαίτερη διάκριση που θα λάβετε και πώς παρατηρείτε την εξέλιξη της συγκεκριμένης διοργάνωσης;

Είναι μια μεγάλη χαρά, δεν το περίμενα και ευχαριστώ ιδιαίτερα το φεστιβάλ, μια και η πρωτοβουλία που παίρνει δεν είναι καθόλου αυτονόητη. Είναι κάτι που μας τιμά όλους. Τα τελευταία χρόνια, στις προβολές στο Φεστιβάλ ένιωθα μια μεγάλη αγκαλιά από το κοινό. Είναι πολύ βασικό για τον δημιουργό, όταν βρίσκεται μέσα στην αίθουσα, να αισθάνεται τη ζεστασιά της ανάσας των θεατών. Έπιασα τον εαυτό μου να μονολογεί μέσα μου «Εύχομαι σε κάθε συνάδελφο να το ζήσει αυτό». Το φεστιβάλ ντοκιμαντέρ το παρακολουθώ ανελλιπώς τα τελευταία χρόνια. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός, αρκετά καταξιωμένος πια διεθνώς που προσφέρει πλούσιες εμπειρίες στον θεατή.

Η φετινή διοργάνωση θέτει σε πρώτο πλάνο την έννοια της παρατήρησης. Τι σημαίνει για εσάς ο όρος αυτός και ποια τα κεντρικά διδάγματα που σάς έχει χαρίσει μέχρι σήμερα;

Είναι μια μεγάλη ιστορία ο κινηματογράφος της παρατήρησης. Όταν ξεκίνησα τη μαθητεία μου, το «ιερό και το όσιο» των προβληματισμών ήταν το πώς μπορείς να παρατηρείς, με πολλή προσοχή, χωρίς να επηρεάζεις και να αλλοιώνεις την κατάσταση. Τα τελευταία χρόνια, μέσα από την εμπειρία και τις ταινίες μας, συνειδητοποίησα ότι τελικά περιγράφω πως επηρεάζω την κατάσταση, το περιβάλλον. Δεν ξέρω αν υπάρχει αμέτοχος παρατηρητής. Η παρουσία σου σε έναν χώρο είναι ένα γεγονός, το οποίο επιδρά στους ανθρώπους και ανάλογα με το τι ενέργεια και αύρα βγάζει ο καθένας μας, βάζει και τους υπόλοιπους που βρίσκονται στον χώρο να αντιδρούν ανάλογα. Ο συνομιλητής μου και εγώ είμαστε έρμαια της γοητείας που ασκεί ο ένας στον άλλον. Δεν με ενδιαφέρει αυτό που συνήθως λέγεται «απλή καταγραφή των γεγονότων», και δεν πιστεύω σε αντικειμενικότητες.

Ο Γιώργος Μανιάτης, στην ταινία «Για χωρίς λόγους» μιλώντας για τη συγγραφή ενός κειμένου, λέει: «Οι λέξεις έλκονται, ή απωθούνται ή αδιαφορούν το ίδιο όπως οι άνθρωποι. Εξαρτάται από την ποιότητα της συναντήσεως…. Όποιος δεν ξέρει να επινοεί τέτοιες συναντήσεις, να εκμεταλλεύεται δηλαδή (και μάλιστα να αποκαλύπτει) τον ερωτισμό των λέξεων, δεν ξέρει να γράφει. Γράφει όποιος ξέρει να κάνει τις λέξεις να γίνονται αγνώριστες». Κάπως έτσι έχουν τα πράγματα και στις συναντήσεις μας με τους ανθρώπους…

Τί σάς ώθησε στο να στραφείτε στον κινηματογράφο της παρατήρησης;

Μάλλον τυχαία γεγονότα αλλά ακόμη και αυτό το «τυχαίο» προετοιμάζεται από πολλά πράγματα. Χρειάζεται διαθεσιμότητα, αφοσίωση και ενδιαφέρον. Να μπεις σε μια διαδικασία, ν’ ακολουθήσεις μια πορεία. Τότε είναι πιο εύκολο να το συναντήσεις και δεν είναι τελείως τυχαίο. Πηγαίνοντας στη σχολή κινηματογράφου τη δεκαετία του ’80, το ντοκιμαντέρ ήταν ένα μικρότερης σημασίας κινηματογραφικό είδος που ασχολούνταν κυρίως με ιστορικά, αρχαιολογικά ή οικολογικά θέματα. Ένας άλλος, μικρότερης σημασίας κινηματογράφος. Όταν με έναν «τυχαίο», τρόπο βρέθηκα στη Γαλλία για να κάνω ανθρωπολογικό ντοκιμαντέρ, τα πράγματα άλλαξαν τελείως μέσα μου. Βρήκα το «κοστούμι» που μου ταίριαζε και είπα αυτό θέλω να κάνω. Έκτοτε δεν το εγκατέλειψα ποτέ. Δεν θέλω να κάνω ταινία μυθοπλασίας γιατί για ΄μενα το ντοκιμαντέρ είναι μυθοπλασία, απλά με άλλους όρους. Σε ένα ντοκιμαντέρ όλα αυτά που βλέπουμε δεν είναι τίποτε άλλο από το φως που ο εκάστοτε δημιουργός διάλεξε να ρίξει στα πράγματα. Μόνο αυτά να φωτίσει και όχι άλλα εκατό που υπήρχαν γύρω.

«Το ντοκιμαντέρ είναι μια μυθοπλασία απλά με άλλους όρους. Όλα αυτά που βλέπουμε δεν είναι τίποτε άλλο από το φως που ο εκάστοτε δημιουργός διάλεξε να ρίξει στα πράγματα»

Το οπλοστάσιο και η φαρέτρα ενός κινηματογραφιστή είναι η καλλιέργειά του. Δεν είναι κάτι που διδάσκεται, ούτε μια γνώση τεχνικής μορφής. Την καλή ταινία δεν την κάνει το καλό πλάνο. Αν δεν έχει να πει τίποτα ο «ήρωάς» σου και ο τρόπος που προσεγγίζεις τα πράγματα, όσο καλές κάμερες και να χρησιμοποιήσεις, ό,τι εξελιγμένες τεχνικές και όσο καλούς διευθυντές φωτογραφίας και να έχεις, δεν σε σώζει τίποτα! Στο ανθρωποκεντρικό ντοκιμαντέρ το αποτέλεσμα το δίνουν κυρίως οι άνθρωποι που εμπλέκονται, μπροστά και πίσω από την κάμερα.

«Το οπλοστάσιο και η φαρέτρα ενός κινηματογραφιστή είναι η καλλιέργειά του. Δεν είναι κάτι που διδάσκεται, ούτε μια γνώση τεχνικής μορφής. Την καλή ταινία δεν την κάνει το καλό πλάνο».

Ποιό είναι το στοιχείο που πάντα καθόριζε τον τρόπο, με τον οποίο επιλέγατε να προσεγγίσετε μια ανθρώπινη ιστορία;

Στην ταινία, «Ο άνθρωπος που ενόχλησε το σύμπαν», ένας από τους ήρωες, ο αγαπημένος μου, Γιώργος Κοκκινίδης, είπε κάποια στιγμή αυτή τη φράση. Έτσι έγινε ο τίτλος της ταινίας. Δεν το αφήνεις αυτό να περάσει έτσι. Αν η ταινία έχει μια δύναμη και μια πρωτοτυπία που την κάνουν να παίζεται, με το ίδιο ενδιαφέρον, ακόμη και σήμερα, αυτό οφείλεται στο ότι δεν μίλησαν οι ειδικοί της ψυχικής υγείας, αλλά οι ίδιοι άνθρωποι που μπήκαν στην περιπέτεια της τρέλας. Αρκεί να είσαι και εσύ ικανός να τους ακούσεις. Συνήθως έχουμε μια θλιβερή ή φοβική εικόνα γι’ αυτούς τους ανθρώπους, αλλά δεν έχουμε ιδέα για το πόσο μπορεί να λάμπουν ακόμα. Η γνωριμία με αυτούς τους ανθρώπους ήταν μια όαση και η φράση που διαρκώς επαναλάμβανα μέσα μου καθώς τους ζούσα ή τους σκεφτόμουν ήταν: «είναι αυτό το φως της τρέλας». Δεν έγινε κάποια σεναριακή προετοιμασία και αυτή είναι η μαγεία του ντοκιμαντέρ. Η πραγματικότητα, αν την εμπιστευτείς, μπορεί να σου δώσει πολύ πιο πλούσια πράγματα.

Ποιά τα λόγια που δεν ξεχνάτε ποτέ από πρωταγωνιστή ταινίας σας;

Από την ταινία «Άλλος δρόμος δεν υπήρχε», ένας από τα κεντρικά πρόσωπα, ο αντάρτης Νίκος Κοκοβλής, γυρνάει και μου λέει «Κάθε φορά λέμε την αλήθεια που μπορούμε να πούμε». Σκεφτείτε πόσο αυτό ισχύει στη ζωή του καθενός μας. Όταν έχω μπροστά μου ένα πρόσωπο και μου δηλώνει από την αρχή «εγώ πάντα λέω την αλήθεια», γίνομαι δύσπιστος και λέω από μέσα μου «εντάξει, πάμε παρακάτω»…

Ποιά σχεδιάζετε να είναι η επόμενη δημιουργία σας;

Επειδή στα ντοκιμαντέρ μας κυριαρχούν κάποια πρόσωπα και οι σχέσεις που έχουμε μαζί τους, θα ήθελα να κάνω μια ταινία που να συνυπάρχουν. Μια ταινία με καλεσμένους τους «ήρωές» μας. Να τους βάλω στο ίδιο τραπέζι και να δω πώς θα συνυπάρξουν. Αφού όλους τους αγάπησα, δεν μπορεί να είναι εχθροί… Είναι ένα εγχείρημα αυτογνωσίας, ένα ερώτημα - πρόκληση στον εαυτό μου: «Γιατί τους διαλέγεις αυτούς;» Έχει να κάνει με μένα τον ίδιο και τί αναζητώ στη ζωή.

Info: Διάρκεια Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης 2023: 2 - 12 Μαρτίου. Τιμώμενα πρόσωπα: Σταύρος Ψυλλάκης και του Νικολάους Γκεϊρχάλτερ.