Το συγκρότημα του Ιδρύματος Calouste Gulbenkian στη Λισαβόνα είναι ένα από τα must-see αξιοθέατα της πόλης από τότε που άνοιξε τη δεκαετία του 1960. Στόχος του ιδρύματος είναι η βελτίωση της ποιότητας ζωής μέσω της τέχνης, της φιλανθρωπίας, της επιστήμης και της εκπαίδευσης, και η πανεπιστημιούπολη της Λισαβόνας περιλαμβάνει τα κεντρικά γραφεία, τη βιβλιοθήκη, το κέντρο επιστημονικών ερευνών και το μουσείο σύγχρονης τέχνης Centro de Arte Moderna (CAM), το οποίο επαναλειτουργεί φέτος μετά από μια εκτεταμένη τετραετή ανακαίνιση από το ιαπωνικό στούντιο Kengo Kuma & Associates. Σχεδιασμένη σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα τοπίου Vladimir Djurovic, η αναβάθμιση αναδιαμορφώνει έξυπνα τον χώρο και επεκτείνει τους κήπους του ιδρύματος για να δημιουργήσει μια πιο συνεκτική σχέση μεταξύ των υφιστάμενων δομών.

Το αρχικό κτίριο του CAM σχεδιάστηκε το 1983 από τον Βρετανό αρχιτέκτονα Leslie Martin, ο οποίος ήταν επικεφαλής της ομάδας που δημιούργησε το Royal Festival Hall του Λονδίνου. Το μουσείο κατέχει ήδη σχεδόν 12.000 έργα τέχνης, που περιλαμβάνουν πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά, εγκαταστάσεις, σχέδια, χαρακτικά, φωτογραφίες και ταινίες μερικών από τους πιο διάσημους καλλιτέχνες της χώρας, όπως η Helena Almeida, η Joana Vasconcelos, η Paula Rego και η Maria Helena Vieira da Silva, καθώς και μια σημαντική συλλογή έργων διεθνών και βρετανών καλλιτεχνών, όπως η Sonia και ο Robert Delaunay, ο David Hockney και η Bridget Riley.

Θέλοντας να επεκτείνει την αυξανόμενη συλλογή του, το 2019, το ίδρυμα προκήρυξε διαγωνισμό για την καλύτερη ενσωμάτωση του μουσείου με τον κήπο του, «ο οποίος είχε αρχικά σχεδιαστεί από τους António Viana Barreto και Gonçalo Ribeiro Telles. Το προτεινόμενο σχέδιο του Kuma πρόσθεσε γκαλερί κάτω από το κτίριο, ενώ μια νέα είσοδος στο πίσω μέρος θα το άνοιγε σε μια δημόσια πλατεία. Με την επιλογή αυτής της πρότασης, το ίδρυμα επέλεξε έναν σχεδιασμό που έθετε τη σύγχρονη τέχνη στο επίκεντρό του, καθώς κι επέτρεψε στον χώρο να συνδεθεί με το περιβάλλον του.

Το ανασχεδιασμένο κτίριο διαθέτει γυάλινες πόρτες σε κάθε πλευρά της νέας εισόδου, προσφέροντας στους επισκέπτες θέα τόσο στον παλιό όσο και στον νέο κήπο. Στην κύρια αίθουσα εκθέσεων, οι δοκοί προσδίδουν μια βιομηχανική αίσθηση, ενώ στο χαμηλότερο ισόγειο, το φως εισέρχεται από παράθυρα που βλέπουν στον κήπο. Στην αίθουσα εκδηλώσεων υπάρχει μια ειδική για τον τόπο εγκατάσταση της Leonor Antunes, η οποία επιμελήθηκε επίσης μια έκθεση 14 γυναικών καλλιτεχνών για την επαναλειτουργία του μουσείου. Το επιστέγασμα, εν τω μεταξύ, είναι η engawa, ένα στέγαστρο 100 μέτρων που εκτείνεται σε όλο το πλάτος του κτιρίου. Με σανίδες τέφρας καλυμμένες με λευκά πορτογαλικά κεραμικά πλακίδια και με κυματοειδή μορφή που κυματίζει από πάνω προς τα κάτω, το στέγαστρο συγκρατείται από πυλώνες που ο Kuma περιγράφει ότι μοιάζουν με πευκοβελόνες.

«Υπάρχουν πολλά που πρέπει να εξετάσει κανείς όταν κοιτάζει την τέχνη και μερικές φορές είναι πολύ αγχωτικό να επεξεργάζεται κανείς αυτά τα ισχυρά μηνύματα. Το engawa χρησιμεύει ως χώρος διαλογισμού στη σκιά», λέει ο Kuma. Προσφέροντας ένα μοναδικό καταφύγιο, καθίσματα και ένα σημείο για ήσυχο στοχασμό, το engawa λειτουργεί ως μεταβατική ζώνη μεταξύ του μουσείου και του κήπου. Η σύνδεση με την κοινότητα και το τοπίο αποτέλεσε βασικό μέλημα κατά τη διάρκεια της σύλληψης του έργου, και αυτό επεκτάθηκε στη χρήση τοπικών υλικών και στον εορτασμό των φυσικών παραλλαγών τους μέσω του σχεδιασμού.

«Ένα κτίριο πρέπει να συνδέεται με εμάς και με την τοποθεσία του. Η χρήση τοπικών υλικών είναι απαραίτητη για να υπάρξει αυτού του είδους η σύνδεση», λέει ο Kuma. Για τον ίδιο, οι εναλλαγές των επιφανειών απηχούν την ποικιλομορφία της πόλης. Η χρήση αποκλειστικά αυτοφυών φυτών στους κήπους συμπληρώνει αυτή την προσέγγιση. Συλλέχθηκαν από τη φύση και αναπτύχθηκαν σε φυτώριο πριν φυτευτούν. Ορισμένα από τα μεγαλύτερα δέντρα, όπως το quercus suber (φελλώδης δρυς), το quercus rotundifolia (πουρνάρι) και το quercus faginea (πορτογαλική δρυς), μεταφυτεύτηκαν επίσης από τη φύση, δημιουργώντας έναν κήπο που, όταν αναπτυχθεί πλήρως, θα είναι άκρως εντυπωσιακός.

Το έργο αυτό μεταμόρφωσε την πανεπιστημιούπολη Gulbenkian, ωφελώντας τόσο το περιβάλλον όσο και την τοπική κοινότητα. Έγιναν δραματικές αλλαγές σε ό,τι υπήρχε ήδη εκεί, αλλά με διακριτικό τρόπο, καθώς ο νέος σχεδιασμός επικαιροποιεί το αρχικό design. Ο Kuma λέει: «Στο όραμά μας για το CAM, δημιουργήσαμε μια νέα υπαίθρια αφήγηση, όπου η αρχιτεκτονική και η φύση συνομιλούν αρμονικά, προσκαλώντας τους επισκέπτες να κάνουν αυτόν τον χώρο δικό τους».

Πηγή: Wallpaper | Φωτογραφίες: Fernando Guerra