Πρόκειται για ένα φλέγον ζήτημα που έχει απασχολήσει από τις αρχές του χρόνου την επικαιρότητα. Ο γάμος των ομόφυλων ζευγαριών και το δικαίωμα στην ισότητα στον πολιτικό γάμο έχει πέσει στο τραπέζι, προσφέροντας πρόσφορο έδαφος για συζητήσεις που μας αφορούν όλους. Θέλοντας να γνωρίσουμε περισσότερα επί του θέματος, αλλά και να απαντήσουμε σε κάθε ερώτηση που μπορεί να σας δημιουργήθηκε, συνομιλήσαμε με τη δικηγόρο και διδάκτωρ Νομικής του ΑΠΘ Μαρία-Ευφραιμία Γερασοπούλου, μία εκ των τριών νομικών που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία του νομοσχεδίου που αφορά τα ομόφυλα ζευγάρια. 

Ποια είναι η Δρ. Μαρία-Ευφραιμία Γερασοπούλου

Η Δρ. Μαρία-Ευφραιμία Γερασοπούλου είναι δικηγόρος από το 2013 και προήχθη σε δικηγόρο παρ’ Αρείω Πάγω από το 2021. Σπούδασε στην Νομική Σχολή του ΑΠΘ, από την οποία έλαβε το πτυχίο της το 2011. Συνέχισε για μεταπτυχιακές σπουδές στο αστικό, αστικό δικονομικό και εργατικό δίκαιο στην ίδια Σχολή, τις οποίες ολοκλήρωσε με άριστα το 2014. Ενδιάμεσα, εργάστηκε στο Ευρωπαϊκό Γραφείο Ευρεσιτεχνιών στο Τμήμα Θεσμικών και Γενικών Νομικών Υποθέσεων στο Μόναχο της Γερμανίας. Τον Ιούλιο του 2020 αναγορεύθηκε με τον βαθμό «άριστα» ομόφωνα διδάκτωρ της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ στον κλάδο του αστικού δικαίου με θέμα διατριβής «Η έννομη σχέση των συντρόφων από το σύμφωνο συμβίωσης του Ν. 4356/2015», για την εκπόνηση της οποίας έλαβε υποτροφία από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών. Έχει συμμετάσχει ως εισηγήτρια και παρεμβαίνουσα σε διάφορα επιστημονικά συνέδρια, ενώ μελέτες της έχουν δημοσιευθεί στον νομικό τύπο. Από το 2017 είναι βοηθός διδασκαλίας στο πλαίσιο του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σύγχρονες Ιατρικές Πράξεις: Δικαιική Ρύθμιση και Βιοηθική Διάσταση» των Τμημάτων Ιατρικής και Οδοντιατρικής και των Σχολών Νομικής & Θεολογίας ΑΠΘ. Αντικείμενο έντονης ενασχόλησής της αποτελεί ο χειρισμός υποθέσεων εργατικού και δημοσιοϋπαλληλικού δικαίου, υποθέσεις ιατρικού δικαίου και δικαίου της υγείας (Ε.Σ.Υ.) με έμφαση στην επίλυση δυσχερών υποθέσεων ιατρικής ευθύνης. Είναι πιστοποιημένη DPO Executive και παρέχει υπηρεσίες Υπευθύνου Προστασίας Δεδομένων.

Παρακάτω, η ίδια μας απαντάει στις πιο σημαντικές ερωτήσεις. 

1. Ξεχωρίστε μας τα σημαντικά σημεία-«κλειδιά» του νομοσχεδίου που επιτρέπει τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών.

Στο Σχέδιο Νόμου για την «Ισότητα στον πολιτικό γάμο» ξεχωρίζουν δύο βασικές νομοθετικές επιδιώξεις. Η πρώτη είναι η επέκταση της δυνατότητας τέλεσης (πολιτικού) γάμου και από δύο πρόσωπα του ίδιου φύλου, απαλείφοντας με τον τρόπο αυτό την υφιστάμενη σήμερα διάκριση λόγω φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού. Η δεύτερη, η οποία συνδέεται αναπόσπαστα με την πρώτη, είναι η προστασία δικαιωμάτων των παιδιών που μεγαλώνουν σε ομόφυλες οικογένειες. Συγκεκριμένα, μέσα από την ισότητα στον γάμο ανοίγει ο δρόμος για την υιοθεσία του παιδιού του ενός συζύγου από τον άλλο. Επομένως, με τον τρόπο αυτό, το παιδί θα συνδέεται νομικά, όχι μόνο με τον έναν γονέα όπως σήμερα συμβαίνει, αλλά και με τους δύο ομόφυλους γονείς του, με τους οποίους πραγματικά διαβιώνει.

2. Γιατί είναι σημαντικό το συγκεκριμένο σχέδιο νόμου; Και πώς καταργεί τη διάκριση -εξαιτίας και μόνο του φύλου- στον γάμο;

Καθώς η σύναψη του γάμου, ως σύμβασης προβλεπόμενης στον Αστικό Κώδικα, επιτρέπεται σήμερα αποκλειστικά και μόνο στα ετερόφυλα ζευγάρια, η σημασία του Σχεδίου Νόμου έγκειται ακριβώς στην άρση της διάκρισης αυτής βάσει φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού. Μέσω της κατάλληλης τροποποίησης της σχετικής διάταξης στον Αστικό Κώδικα, ρητά θα ορίζεται πλέον ότι ο γάμος συνάπτεται μεταξύ δύο προσώπων διαφορετικού ή ίδιου φύλου.

3. Τα δικαιώματα ανάμεσα στα ομόφυλα ζευγάρια μετά τον γάμο θα είναι τα ίδια με τα ετερόφυλα;

Τόσα τα δικαιώματα όσο και οι υποχρεώσεις μεταξύ συζύγων που απορρέουν από την τέλεση γάμου είναι ακριβώς τα ίδια, χωρίς καμία διάκριση ή διαφοροποίηση αναλόγως του φύλου των συζύγων.

4. Θα μπορούσε να προβλεφθεί μόνο ο γάμος ομοφύλων, χωρίς να παρέχεται δικαίωμα απόκτησης τέκνων με υιοθεσία;

Σε περίπτωση νομοθετικού αποκλεισμού ομόφυλων συζύγων από τη δυνατότητα υιοθεσίας, η χώρα μας είναι βέβαιο ότι θα καταδικαζόταν από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου λόγω διάκρισης στη βάση του φύλου και του σεξουαλικού προσανατολισμού. Η υιοθεσία παιδιού, όπως αυτή ρυθμίζεται στον Αστικό Κώδικα, αναφέρεται σε συζύγους, ώστε η τυχόν νομοθετική εξαίρεση ειδικά των ομόφυλων συζύγων να συνιστά οπωσδήποτε διάκριση.

5. Εφόσον η υιοθεσία στα ομόφυλα ζευγάρια θα είναι δυνατή, πιστεύετε ότι στην πράξη θα καταφέρνουν να υιοθετήσουν επί ίσοις όροις με τα ετερόφυλα ζευγάρια;

Σε περίπτωση που ομόφυλοι σύζυγοι επιθυμούν να υιοθετήσουν από κοινού παιδί, λ.χ. από κάποιο ίδρυμα, δεν θα πρέπει να υφίστανται καμία διάκριση, στηριζόμενη στο φύλο και στον σεξουαλικό προσανατολισμό τους. Επομένως, δεν θα πρέπει κατά τον έλεγχο συνδρομής του συμφέροντος του παιδιού, που αποτελεί προϋπόθεση για την τέλεση της υιοθεσίας, να συνεκτιμάται ως κριτήριο η διαφορά ή μη φύλου των συζύγων και υποψήφιων θετών γονέων. Αυτό έχει, άλλωστε, κριθεί με άλλη ευκαιρία και από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

6. Αν επιτραπεί ο γάμος και η απόκτηση τέκνων με υιοθεσία στα ομόφυλα ζευγάρια, ποια είναι τα δικαιώματα των παιδιών; Και γιατί είναι σημαντική αυτή η νομοθετική εξέλιξη γι’ αυτά;

Η κατοχύρωση νομικού δεσμού και με τους δύο ομόφυλους γονείς, αντί του ενός που ισχύει σήμερα, επιτρέπει την ενίσχυση της προστασίας των παιδιών σε πολλά επίπεδα. Αρχικά, όσο διαρκεί η ανηλικότητα, η γονική μέριμνα θα ασκείται και από τους δύο γονείς από κοινού και εξίσου. Έτσι, και ο μη αναγνωρισμένος σήμερα γονέας θα συμμετέχει ισότιμα στη λήψη αποφάσεων που αφορούν στο παιδί (λ.χ. θέματα υγείας, εκπαίδευσης, ανατροφής του παιδιού κ.ο.κ.). Επιπλέον, ιδρύεται δικαίωμα διατροφής καθώς και δικαίωμα επικοινωνίας (σε περίπτωση διάστασης ή διαζυγίου). Περαιτέρω, δημιουργείται μεταξύ παιδιού και γονέα εξ αδιαθέτου κληρονομικό δικαίωμα, με ευνοϊκή φορολόγηση ως συγγενή α’ βαθμού, πράγμα που σημαίνει ότι δεν χρειάζεται η σύνταξη διαθήκης από τον πραγματικό (αλλά μη αναγνωρισμένο σήμερα) γονέα για να εγκαταστήσει το παιδί του κληρονόμο. Πολύ σημαντικό είναι και το γεγονός ότι η αναγνώριση νομικού δεσμού του παιδιού και με τους δύο γονείς συνοδεύεται με εργασιακά και κοινωνικοασφαλιστικά πλεονεκτήματα, που μέχρι τώρα τα παιδιά στερούνταν. Σήμερα, λοιπόν, που αναγνωρίζεται νομικά μόνο ο ένας γονέας, το παιδί μένει εκτεθειμένο, ιδίως σε περίπτωση αποβίωσης ή πραγματικής αδυναμίας άσκησης της γονικής μέριμνας από αυτόν.

7. Άλλοι τρόποι για την προστασία των παιδιών, όπως κηδεμονία και επιτροπεία, υπάρχουν;

Η επιτροπεία ως θεσμός του οικογενειακού δικαίου δεν επαρκεί για την προστασία των παιδιών των ομόφυλων οικογενειών, διότι πρωτίστως δεν δημιουργείται συγγένεια (και κατ’ επέκταση ούτε εξ αδιαθέτου κληρονομικό δικαίωμα και δικαίωμα διατροφής). Επιπλέον στο δίκαιό μας δεν υπάρχει η «κηδεμονία». Αν δημιουργούσαμε έναν νέο θεσμό, αυτός θα έπρεπε να ισχύσει τόσο για τα ομόφυλα όσο και για τα ετερόφυλα ζευγάρια, ενώ είναι αμφίβολο ποιο θα ήταν το περιεχόμενό του. Σε κάθε περίπτωση, η προτίμηση υποκατάστατων θεσμών θα σήμαινε ότι τα παιδιά των ομόφυλων οικογενειών δεν θα αντιμετωπίζονταν ισότιμα με εκείνα των ετερόφυλων.

8. Τι ακριβώς συμβαίνει με την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στα ομόφυλα ζευγάρια;

Όπως προκύπτει από το Σχέδιο Νόμου, οι διατάξεις του Αστικού Κώδικα και των ειδικών νόμων που ρυθμίζουν την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή δεν υφίστανται καμία τροποποίηση. Αυτό σημαίνει ότι πρόσβαση σε μεθόδους υποβοήθησης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή θα εξακολουθούν να έχουν μόνο τα ετερόφυλα ζευγάρια και η μόνη (άγαμη) γυναίκα, όπως σήμερα ισχύει.

9. Ένα ομόφυλο ζευγάρι μπορεί να αποκτήσει παιδί με παρένθετη κυοφορούσα στην Ελλάδα ή και το εξωτερικό;

Στην Ελλάδα δεν θα παρέχεται η σχετική δυνατότητα στα ομόφυλα ζευγάρια, λόγω της μη τροποποίησης των διατάξεων για την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Στο εξωτερικό θα είναι δυνατή στις χώρες που επιτρέπεται.

10. Τα παιδιά που αποκτήθηκαν από ομόφυλο ζευγάρι στο εξωτερικό τι δικαιώματα θα έχουν;

Εφόσον σε δημόσια έγγραφα ή δικαστική απόφαση του εξωτερικού έχει καταχωριστεί σχέση γονέα ή γονέων και παιδιού, αυτή θα αναγνωρίζεται και στη χώρα μας. Η αναγνώριση γονεϊκής σχέσης που δημιουργήθηκε στην αλλοδαπή επιβάλλεται και από τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου καθώς και από αυτή του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο πλαίσιο της διασφάλισης της ελεύθερης μετακίνησης πολιτών και των μελών της οικογένειάς τους εντός των εσωτερικών συνόρων της Ε.Ε.

11. Μια τροποποίηση του συμφώνου συμβίωσης δεν θα αρκούσε για να λύσει τα προβλήματα αυτά;

Ακόμη κι αν ως έναν βαθμό η προστασία των παιδιών ρυθμιζόταν με τροποποιήσεις στο σύμφωνο συμβίωσης, αυτό δεν θα επέλυε το βασικό ζήτημα της ισότητας στον γάμο. Θα παρέμενε δηλαδή η διάκριση σε βάρος προσώπων του ίδιου φύλου, οι οποίοι θα εμποδίζονταν από την τέλεση μιας αστικού δικαίου σύμβασης λόγω φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού. Επιπλέον, το σύμφωνο συμβίωσης, όπως προβλέπεται στη χώρα μας ήδη από το έτος 2008 και όπως αναθεωρήθηκε το έτος 2015 για να συμπεριλάβει και τα ομόφυλα ζευγάρια, αποτελεί έναν εναλλακτικό και ευέλικτο θεσμό σε σχέση με τον γάμο. Αν λοιπόν δημιουργούνταν ένα διαφορετικό και «επαυξημένο» σύμφωνο συμβίωσης ειδικά για την αντιμετώπιση ζητημάτων των ομόφυλων ζευγαριών και των παιδιών τους, τότε και πάλι θα διατηρούνταν η άνιση μεταχείριση σε βάρος τους.

12. Γιατί είναι σημαντικό το timing αυτής της απόφασης;

Η σχετική νομοθετική πρωτοβουλία δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη. Προς την κατεύθυνση του θεσμικού εκσυγχρονισμού που επιχειρείται με το Σχέδιο Νόμου υπέδειξε και η Εθνική Στρατηγική για την Ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ (2021). Άλλωστε ολοένα και περισσότερες χώρες της Ε.Ε. και του προηγμένου δυτικού κόσμου προβλέπουν στη νομοθεσία τους τον γάμο μεταξύ προσώπων του ίδιου φύλου και τη δυνατότητα υιοθεσίας από ομόφυλα ζευγάρια. Η χώρα μας, λοιπόν, δεν θα πρέπει να αποτελεί την εξαίρεση.

13. Τι μπορούμε να περιμένουμε ως την πιο αναμενόμενη εξέλιξη; Ποιες είναι οι επικρατέστερες προβλέψεις;

Εκτιμώ ότι η προσθήκη της Ελλάδας μεταξύ των χωρών που επιτρέπουν τον γάμο ομοφύλων και την υιοθεσία θα συντελέσει σημαντικά στην περαιτέρω αύξηση του αριθμού των χωρών της Ε.Ε. και της Ευρώπης γενικότερα που θα προχωρήσουν σε αντίστοιχη νομοθετική κίνηση. Θα γίνει, έτσι, ένα καθοριστικό βήμα προς την άρση των διακρίσεων βάσει φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού ιδίως εντός των συνόρων της Ε.Ε.