Η δεκαετία του 1920 λειτούργησε ως καταλύτης στον μετασχηματισμό της Θεσσαλονίκης, ανασυντάσσοντας την αστική της γεωγραφία. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι το 1912 – 1913, η καταστροφική πυρκαγιά του 1917 και τέλος, η έλευση των ξεριζωμένων προσφύγων από τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922 - υπολογίζεται ότι πάνω από 1,5 εκατομμύριο Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις προγονικές τους εστίες, με τη Θεσσαλονίκη να υποδέχεται περίπου τους μισούς απο αυτούς –οδήγησαν σε μία πληθυσμιακή έκρηξη και υπερπολλαπλασίασαν τις ανάγκες για στέγαση στην πόλη. Οι πρόσφυγες, εξαθλιωμένοι και με ελάχιστα από τα υπάρχοντά τους, όσα κατάφεραν να πάρουν μαζί τους κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή, τυλιγμένα σε κουρελιασμένους μπόγους, βρήκαν προσωρινή στέγη σε θρησκευτικά μνημεία της Θεσσαλονίκης, στήνοντας τις ζωές τους εκ νέου, μέσα σε κόγχες και ιερά. Και αυτή τη διαφορετική πτυχή της Μικρασιατικής Καταστροφής "φωτίζει" η έκθεση «Θεσσαλονίκη 1922: Μνημεία και Πρόσφυγες», που διοργανώνει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης στη Ροτόντα, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων μνήμης του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού για την επέτειο των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Η έκθεση στηρίζεται αφενός στη χρήση των θρησκευτικών μνημείων ως προσωρινή στέγη των προσφύγων, όταν αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, αφετέρου στη μεταφορά και διάσωση, από τις προσφυγικές οικογένειες, πολλών κειμηλίων, κυρίως φορητών εικόνων, από τις περιοχές προέλευσής τους, όπως την Ανατολική Θράκη, την Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία, και αναπτύσσεται θεματικά σε δύο ενότητες: Η πρώτη ενότητα με τίτλο «Οι πρόσφυγες στα μνημεία της Θεσσαλονίκης» παρουσιάζει μέσα από πλούσιο αρχειακό υλικό, φωτογραφίες, αποκόμματα εφημερίδων κ.ά., τη μεταγκατάσταση των προσφύγων σε θρησκευτικά μνημεία της πόλης, όπως η Ροτόντα και η Αχειροποίητος.
Η δεύτερη ενότητα τιτλοφορείται «Κειμήλια προσφύγων» και φέρνει σε κοινή θέα, για πρώτη φορά, 36 εικόνων και θρησκευτικά κειμήλια που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες και τα παρέδωσαν σε ναούς ή τα κράτησαν ως αντικείμενα μνήμης, καθώς και εικόνες από ιδιωτικές συλλογές. Για το υλικό της συγκεκριμένης ενότητας η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης συνεργάστηκε με τις Ιερές Μητροπόλεις Θεσσαλονίκης, Κρήνης και Καλαμαριάς, Νεαπόλεως και Σταυρούπολεως, οι οποίες παραχώρησαν για τις ανάγκες της έκθεσης εικόνες και εξαπτέρυγα.
Καθοριστική για την υλοποίηση της έκθεσης υπήρξε η συμβολή μιας πληθώρας φορέων που παραχώρησαν εποπτικό υλικό, όπως το Γενικό Επιτελείο Στρατού, το ΕΛΙΑ – ΜΙΕΤ, το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη-Αρχείο Μιράντας Μυράτ, το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού Δήμου Καλαμαριάς, η Κεντρική Βιβλιοθήκη και το Κέντρο Ιστορίας Δήμου Θεσσαλονίκης, η Library of Congress, το Πολεμικό Μουσείο Αθηνών, η Source gallica.bnf.fr / Bibliothèque Nationale de France, το MoMus-Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, Αρχείο Fred Boissonnas, καθώς και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Καστοριάς (για τη συντήρηση εννέα εικόνων).
Τέλος, να αναφέρουμε ότι οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής, πέρα από τα θρησκευτικά μνημεία της Θεσσαλονίκης, εγκαταστάθηκαν στην Άνω Πόλη, κοντά στα βυζαντινά τείχη και τα κάστρα, χτίζοντας πρόχειρα καταλύμματα, αλλά και σε σχολεία, τεμένη και εμπορικές στοές. Παράλληλα, κάποιοι άλλοι αναπτύχθηκαν στην Καλαμαριά, την Τούμπα και την Αγία Φωτεινή, και άλλοι κατευθύνθηκαν στα περίχωρα κι εγκαταστάθηκαν σε στρατόπεδα ή ίδρυσαν νέους συνοικισμούς, όπως το Κορδελιό, η Μενεμένη, η Ξηροκρήνη, η Νέα Κρήνη, οι Συκιές, η Νεάπολη και οι Σαράντα Εκκλησιές, μεταξύ άλλων. Οι περιοχές αυτές ενσωματώθηκαν με το πέρασμα των χρόνων στον κεντρικό αστικό ιστό της Θεσσαλονίκης και μαζί με την ανοικοδόμηση σημαντικού μέρους της που καταστράφηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά, από τον γάλλο αρχιτέκτονα και πολεοδόμο Ερνέστ Εμπράρ, έδωσαν στην πόλη το σύγχρονο πρόσωπό της.
Info: Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 31 Δεκεμβρίου 2022.
