Ο Πάνος Τσαγκάρης γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα και σπούδασε Καλές Τέχνες στο Emily Carr Institute of Art & Design, στο Βανκούβερ του Καναδά. Έχει εκθέσει στην Αθήνα και διεθνώς, ενώ διαμένει και διατηρεί ως έδρα του τη Νέα Υόρκη για περισσότερα από δέκα χρόνια. Το ιδιαίτερο καλλιτεχνικό του στίγμα έχει γαλουχηθεί μέσω της διαδικασίας μιας ενδελεχούς εσωτερικής εξερεύνησης και στα έργα του αποτυπώνονται διαφορετικές θρησκευτικές και πνευματικές παραδόσεις, έννοιες και αξίες, όπως η πνευματικότητα, ο θάνατος, το θείο και ο αποκρυφισμός.

Τον φετινό Οκτώβριο το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ. θα φιλοξενήσει την πρώτη του ατομική έκθεση στην πόλη μας, γεγονός που μας έδωσε και την αφορμή για να συναντηθούμε. Το ραντεβού μας για τη συνέντευξη έχει δοθεί στο ατελιέ του στη Θεσσαλονίκη, στην Πλατεία Αριστοτέλους, έναν χώρο που του παραχωρεί η Kalfayan Galleries Athens-Thessaloniki που τον εκπροσωπεί όταν βρίσκεται εδώ. Όπως ο ίδιος μου αναφέρει, η «Forever Now» είναι δομημένη γύρω από την έννοια του χρόνου, όπως τον βιώνουμε στο φυσικό επίπεδο με χρονολογική σειρά (παρελθόν - παρόν - μέλλον), αλλά ταυτόχρονα και μέσα από την πραγματική του μη-γραμμική υπόσταση, όπως την αντιλαμβάνεται η επιστήμη και η πνευματικότητα.

Ας ξεκινήσουμε την κουβέντα μας από τη νέα σου έκθεση στο Τελλόγλειο. Έχεις να κάνεις ατομική στην Ελλάδα από το 2016, που είχες παρουσιάσει την έκθεση Time στην γκαλερί Καλφαγιάν στην Αθήνα. Πώς νιώθεις που επιστρέφεις δείχνοντας τη νέα δουλειά σου;

Είμαι πολύ χαρούμενος που μου δίνεται η ευκαιρία να δείξω τη νέα μου δουλειά σε ένα από τα πιο σημαντικά καλλιτεχνικά ιδρύματα της πόλης. Η έκθεση αυτή στο Τελλόγλειο θα είναι και η πρώτη μου ατομική έκθεση στη Θεσσαλονίκη. 

Γιατί την ονόμασες Forever Now; Και ποια είναι η κεντρική ιδέα πίσω από αυτήν;

Η επικείμενή μου έκθεση με τίτλο “Forever Now” στο Τελλόγλειο ίδρυμα είναι δομημένη γύρω από την έννοια του χρόνου. Όπως τον βιώνουμε στο φυσικό επίπεδο μέσα από ένα linear perspective, με χρονολογική σειρά (παρελθόν-παρόν- μέλλον), αλλά ταυτόχρονα και μέσα από την πραγματική του μη-γραμμική υπόσταση όπως την αντιλαμβάνεται πια και η επιστήμη και η Πνευματικότητα. Η μη-γραμμικότητα του χρόνου είναι γνωστή και διδάσκεται εδώ και αιώνες από διάφορες πνευματικές παραδόσεις, ενώ στην επιστήμη η αμφισβήτηση της γραμμικής υπόστασης του χρόνου ξεκίνησε πολύ πιο πρόσφατα. Στον πνευματισμό (κυρίως στην Ανατολική παράδοση) διδάσκεται η έννοια και δύναμη του «τώρα», ως η μοναδική πραγματική χρονική κατάσταση, ενώ το παρελθόν και το μέλλον είναι αυταπάτες. 

Η έκθεση αυτή στο Τελλόγλειο αποτελεί κατά μια έννοια μια απόπειρα/άσκηση για τον επισκέπτη στο να είναι παρών στο «τώρα». Καθώς ο θεατής περιπλανιέται μέσα στην έκθεση βλέπει τον χρόνο να ξεδιπλώνεται μπροστά του μέσα από μια σειρά από τυπώματα που καλύπτουν όλους τους τοίχους του εκθεσιακού χώρου. Τα τυπώματα αυτά είναι βασισμένα σε ένα σβησμένο εξώφυλλο του περιοδικού Time, το οποίο σταδιακά από εντελώς μαύρο μεταμορφώνεται σε λευκό. Πάνω σε αυτά τα τυπώματα είναι τοποθετημένα τα διάφορα έργα τα οποία λειτουργούν σαν σταθμοί ή καλύτερα σαν υπενθυμίσεις για το ότι πρέπει να είμαστε πιο αφοσιωμένοι και αφημένοι στη στιγμή.

Και πάλι ο χρόνος πρωταγωνιστεί, όπως στις εκθέσεις Time και Forever Now. Γιατί είναι τόσο σημαντικός ο χρόνος για εσένα; Έχεις εντοπίσει την απαρχή του ενδιαφέροντός σου για αυτόν;

Νιώθω ότι σαν κοινωνία έχουμε εξελιχθεί να έχουμε μια πολύ προβληματική και άκρως πιεστική σχέση με τον χρόνο. Αυτή η δύστροπη σχέση είναι στο επίκεντρο των περισσότερων προβλημάτων. Πιστεύω ότι όταν καταφέρουμε να αλλάξουμε τις πεποιθήσεις μας που έχουν να κάνουν με τον χρόνο θα δούμε μεγάλες και θετικές αλλαγές σε ατομικό και συνολικό επίπεδο. Για παράδειγμα, φανταστείτε πόσο θα βοηθούσε σε θέματα άγχους, κρίσεων πανικού, ψυχικών ασθενειών αν από το δημοτικό και καθ' όλη την διάρκεια των σχολικών χρόνων ήταν υποχρεωτική η εκμάθηση διαλογισμού ή η γιόγκα! Είναι σημαντική η εκμάθηση από μικρή ηλικία στο να εστιάζουμε στο τώρα, στη στιγμή και να μην αγχωνόμαστε για το τι θα μας φέρει το μέλλον, αλλά ούτε και να στεναχωριόμαστε για κάτι που μας συνέβη στο παρελθόν.

Η μη γραμμικότητα του χρόνου με ποιον τρόπο αποδίδεται μέσα από τα έργα σου; Εννοώ, πώς μπορεί ο επισκέπτης της έκθεσης να αντιληφθεί τη μη γραμμικότητα του χρόνου βλέποντας τα έργα σου;

Όταν επισκέφθηκα τον χώρο της έκθεσης για πρώτη φορά ένα από τα πράγματα που παρατήρησα είναι ότι ο χώρος δημιουργεί μια κυκλική νοητή πορεία, χωρίς να αφήνει περιθώρια αποκλίσεων στον επισκέπτη, δημιουργώντας έτσι μια ξεκάθαρη δεξιόστροφη διαδρομή. Παρατήρησα επίσης ότι αν κάποιος σταθεί σε 1-2 συγκεκριμένα σημεία του χώρου του δίνεται η δυνατότητα να δει όλον τον εκθεσιακό χώρο με μια μάτια. Αυτή η ιδιαίτερη δομή του χώρου αμέσως μου θύμισε ένα παράδειγμα που είχε χρησιμοποιήσει ο Θεοσοφιστής Charles Leadbeater σε ένα βιβλίο του, σε μια προσπάθεια να περιγράψει την πραγματική έννοια του χρόνου από μια πνευματική οπτική.

Ας φανταστούμε λοιπόν ένα τρένο με τρία βαγόνια και τρεις επιβάτες το οποίο κινείται σε ευθεία γραμμή. Ο επιβάτης στο πρώτο βαγόνι έχει πρόσβαση στο να βλέπει μόνο αυτό που έρχεται (το μέλλον), ο επιβάτης στο μεσαίο βαγόνι μπορεί και βλέπει μόνο αυτά που περνάει το τρένο την κάθε δεδομένη στιγμή (το παρόν), και ο επιβάτης στο τελευταίο βαγόνι μπορεί να βλέπει μόνο αυτά που έχει αφήσει πίσω του το τρένο (το παρελθόν). Αυτός είναι ο χρόνος, (παρελθόν-παρόν-μέλλον) όπως τον βιώνουμε στο φυσικό επίπεδο. Ας βάλουμε τώρα στην ιστορία κι έναν τέταρτο παρατηρητή, ο οποίος βρίσκεται στην κορυφή ενός κοντινού λόφου, και αυτός ο παρατηρητής βλέπει όλο το τρένο και όλα τα σημεία που περνάει τη δεδομένη στιγμή, δηλαδή και το «παρελθόν» και το «παρόν» και το «μέλλον» ταυτόχρονα, την ίδια στιγμή! Αυτή είναι η πραγματική έννοια του χρόνου. 

Με αφετηρία το παραπάνω παράδειγμα δημιούργησα ένα έργο που λέγεται “Time (between God and Naught)” και αποτελείται από μια σειρά 90 συνολικά τυπωμάτων βασισμένων σε ένα σβησμένο εξώφυλλο του περιοδικού Time, τα οποία από μαύρα σταδιακά μεταμορφώνονται σε λευκά. Τα τυπώματα αυτά που θα καλύπτουν όλους τους τοίχους του εκθεσιακού χώρου, θα δίνουν στον επισκέπτη τη δυνατότητα να τα παρατηρεί ένα ένα καθώς ακολουθεί την καθορισμένη διαδρομή της έκθεσης αλλά και όλα μαζί στο σύνολό τους από τα 1-2 σημεία στον χώρο που του δίνουν αυτήν τη ευκαιρία.

Η έκθεση περιλαμβάνει καινούρια έργα -από όσο έχω αντιληφθεί- τα οποία δουλεύεις ακόμη. Θα δείξεις μόνο πίνακες; Πόσα έργα θα περιλαμβάνει η έκθεση και τι είδους;

Ναι, τα έργα που θα δείξω σε αυτήν την έκθεση είναι κυρίως καινούρια κι έχουν δημιουργηθεί τους τελευταίους 3 μήνες στο ατελιέ μου στη Θεσσαλονίκη. Η έκθεση θα συμπεριλαμβάνει μια νέα σειρά από έργα σε καμβά, κάποια τυπώματα, σχέδια καθώς κι ένα βίντεο.

Υπάρχει κάποιο κοινό σημείο αναφοράς στα νέα αυτά έργα της έκθεσης Forever Now; Για παράδειγμα ένας κοινός χρωματικός κώδικας ή ένας αφηγηματικός κώδικας με κοινά σύμβολα ή ένας κοινός κώδικας τεχνικής...

Αυτή η νέα σειρά έργων που θα παρουσιάσω στο Τελλόγλειο είναι δουλεμένα έχοντας κατά νου έναν κοινό σκελετό. Κεντρική θέση στα περισσότερα έργα κατέχει η ανθρώπινη φιγούρα, την οποία βλέπουμε στις διάφορες υποστάσεις της, από το φυσικό στο πνευματικό επίπεδο. Στα αριστερά και στα δεξιά της φιγούρας είναι τοποθετημένα τα σύμβολα της Σελήνης και του ηλίου, (των 2 αντίθετων που ενοποιούνται στον άνθρωπο) δημιουργώντας τρεις νοητές στήλες, (με βασική αυτήν του ανθρώπου). Αυτός ο κύριος σκελετός παραπέμπει στο Καμπαλιστικό Δέντρο της ζωής, στις δυο κολώνες που βρίσκονται στην είσοδο κάθε τεκτονικού ναού καθώς και σε άλλες μυστικιστικές παραδόσεις. Τα έργα αυτά λειτουργούν επίσης και σαν καθρέφτες ή χάρτες πάνω στους οποίους ο επισκέπτης/πρωταγωνιστής βλέπει την αντανάκλασή του και στοχάζεται στο τώρα. Σαν χάρτες τα έργα αυτά υπενθυμίζουν στον επισκέπτη/πρωταγωνιστή τη θέση του σε σχέση με το σύμπαν. Πολλά από τα νέα έργα είναι στολισμένα και με αλλά σύμβολα τα οποία είναι κοινά, όπως το φίδι, σύμβολο του αιώνιου κύκλου της ζωής αλλά και σύμβολο της ενέργειας Κουνταλίνι που ξυπνάει και αναπτύσσεται μέσω της ενεργοποίησης των ενεργειακών κέντρων/chakras.

Ποιος είναι ο στόχος της έκθεσης; Καθώς έχεις ήδη σχεδιάσει το στήσιμο των έργων μέσα στον χώρο, θα ήθελα να μας εξηγήσεις την έννοια του σχεδιαγράμματος του hero’s journey και με ποιον τρόπο θα εισαγάγεις τον επισκέπτη στη διαδρομή αυτή. 

Τα έργα της έκθεσης θα είναι τοποθετημένα με βάση τα κεντρικά σημεία του hero’s journey. To hero’s journey είναι ένα σχεδιάγραμμα που δημιούργησε ο καθηγητής λογοτεχνίας Joseph Campbell, βασισμένος στη θεωρία του Monomyth, η οποία στηρίζεται στην παρατήρηση ότι τα βασικά αφηγηματικά στοιχεία των περισσότερων μεγάλων μύθων είναι κοινά ανεξάρτητα από την προέλευσή τους ή τον χρόνο δημιουργίας τους. Κατά συνέπεια ο επισκέπτης εισερχόμενος στην έκθεση, δεν είναι απλώς παρατηρητής αλλά συμβολικά παίρνει τον ρόλο του πρωταγωνιστή αυτής της διαδρομής από το φυσικό στο μεταφυσικό επίπεδο.

Ζεις κι εργάζεσαι στη Νέα Υόρκη, που χτυπήθηκε σκληρά από την πανδημία. Πώς πιστεύεις ότι θα επηρεάσει η νέα πραγματικότητα τον χώρο της τέχνης και ποιες είναι οι καινούριες συνθήκες που θα διαμορφωθούν στον εικαστικό χώρο;

Όπως στους περισσότερους κλάδους, έτσι και στον χώρο της τέχνης, πραγματοποιείται τους τελευταίους μήνες, μια στροφή προς την online αγορά. Τα περισσότερα μουσεία στη Νέα Υόρκη δεν έχουν ανοίξει ακόμα για το κοινό, και πολλές από τις προγραμματισμένες εκθέσεις τους θα γίνουν μόνο διαδικτυακά. Όλα τα artfairs που ήταν προγραμματισμένα να γίνουν μέχρι το φθινόπωρο έχουν ακυρωθεί κι έχουν αντικατασταθεί με online viewing-rooms. Στην ίδια λογική κινούνται και οι εμπορικές γκαλερί παγκοσμίως. Όσες γκαλερί έχουν ανοίξει δέχονται επισκέπτες μόνο με ραντεβού και οι περισσότερες οργανώνουν τις εκθέσεις τους online. Τα περισσότερα μουσεία και γκαλερί στη Νέα Υόρκη έχουν απολύσει ένα μεγάλο μέρος του προσωπικού τους, σε μια προσπάθεια περιορισμού των εξόδων τους. Είναι ολοφάνερο ότι ο χώρος της τέχνης περνάει μια μεγάλη κρίση, ποια θα είναι η διάρκεια και οι μακροπρόθεσμες συνέπειες αυτής της κρίσης κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά αυτήν την στιγμή. 

Γεννήθηκες και μεγάλωσες στην Αθήνα αλλά επισκέπτεσαι συχνά τη Θεσσαλονίκη για οικογενειακούς λόγους. Πώς θα περιέγραφες τη σχέση σου με την πόλη μας;

Είναι η γυναίκα μου από τη Θεσσαλονίκη όποτε πλέον έχω αποκτήσει και σχέση συγγενική και περνάμε αρκετό καιρό εδώ όταν είμαστε στην Ελλάδα. Συνήθως μένουμε στο κέντρο όπου είναι και το ατελιέ μου, οπότε νιώθω πολύ οικεία στο κέντρο της πόλης. Πιστεύω ότι η Θεσσαλονίκη έχει όλα τα χαρακτηριστικά για να γίνει ένα δυναμικό διεθνές πολιτιστικό κέντρο.

Επέλεξες να στήσεις το ατελιέ σου στην Πλατεία Αριστοτέλους. Γιατί; Τι σου αρέσει στον συγκεκριμένο χώρο και σημείο;

Το ατελιέ στην Πλατεία Αριστοτέλους μου το έχει παραχωρήσει η γκαλερί Καλφαγιάν, είναι ένας πολύ ωραίος χώρος που συχνά χρησιμοποιείται και σαν project space τις γκαλερί. Ο χώρος είναι ιδανικός γιατί έχει πολλά μεγάλα παράθυρα με συνέπεια να μπαίνει πολύ φυσικό φως, και είναι και σε ένα από τα πιο κεντρικά σημεία της πόλης.

Αν είχες τη δυνατότητα να ταξιδέψεις πίσω στον χρόνο και να συναντήσεις έναν καλλιτέχνη που θαυμάζεις (ζωγράφο, γλύπτη ή άλλο), ποιον θα επέλεγες και γιατί;

Είναι πάρα πολλοί οι καλλιτέχνες που θα ήθελα να γνωρίσω που δεν είναι πια εν ζωή, θα επιλέξω όμως κάποιον από τα εφηβικά μου χρόνια. Τον Kurt Cobain των Nirvana. Η μουσική σκηνή του Seattle στα 90’s έπαιξε καταλυτικό ρόλο στα εφηβικά μου χρόνια και κατά συνέπεια στις μετέπειτα προσωπικές μου επιλογές.

Και τι θα του έλεγες;

Θα προσπαθούσα να τον πείσω να μη δώσει τέλος στη ζωή του.

About the exhibition 

Στην έκθεση παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό καινούρια έργα του καλλιτέχνη, που στη συντριπτική τους πλειονότητα φιλοτεχνήθηκαν ειδικά για την έκθεση του Τελλογλείου. Η ζωγραφική του ως καρπός αναζητήσεων και υπαρξιακών προβληματισμών, για τη ζωή, το θείο, τον άνθρωπο, το πεπρωμένο, γεφυρώνει το θεωρητικό κενό ανάμεσα στις σύγχρονες εικαστικές κατακτήσεις και τις καλά ριζωμένες υπερβατικές δοξασίες. Ως άλλος ήρωας βγαλμένος από το “Hero’s journey” του Joseph Campbell, ο καλλιτέχνης ακολουθεί τη νοητή διαδρομή από το φυσικό στο μεταφυσικό, όπως αυτή ξεδιπλώνεται στον 1o όροφο του εκθεσιακού χώρου του Τελλογλείου. Αποτυπώνει στον καμβά ένα αμάλγαμα φαινομενικά ετερόκλιτων συμβόλων, μύθων και παραδόσεων, που ωστόσο συγκλίνουν, ανεξάρτητα από τον τόπο και τον χρόνο δημιουργίας τους. Mας καλεί να αντιληφθούμε τον χρόνο, όχι ως κάτι πεπερασμένο ή μελλοντικό, αλλά ως στιγμή, που λαμβάνει χώρα κατά αποκλειστικότητα στο παρόν, και το σύμπαν ως γεμάτη ενέργεια μητρική αγκαλιά που ξορκίζει τον φόβο. Στο ανακαινισμένο πωλητήριο εντός του Ιδρύματος διατίθεται ο κατάλογος της έκθεσης. Διάρκεια έκθεσης έως την Κυριακή 8 Νοεμβρίου 2020.

Κεντρική Φωτογραφία: Αριστερά Πορτρέτου Πάνου Τσαγκάρη: Άρης Ράμμος, Δεξιά: “Resting above Time and its Shadow”