Υπάρχουν εικαστικοί που "τρυπώνουν" στο μυαλό και την καρδιά σου με την πρώτη ματιά. Συνήθως αυτό συμβαίνει με τους αυθεντικούς καλλιτέχνες, ώριμους στην καταγραφή τους και με ισχυρό στίγμα ή με νεότερους σε ηλικία αλλά εξαιρετικά ταλαντούχους, με μια ανατρεπτική ματιά που σοκάρει. Η Ana Mendieta πατά γερά και στις δύο κατηγορίες. Έκανε αίσθηση ξεχωρίζοντας από τα πρώτα της βήματα στη δεκαετία του 1970, μια δεκαετία που συνδέθηκε με τον φεμινισμό και την επιστροφή στη φύση όσο καμία άλλη -κοσμοθεωρίες που αναπόφευκτα σημάδεψαν και την ίδια. Κουβανή στην καταγωγή, από μια λατινική χώρα όπου οι γυναίκες γνωρίζουν καλά τι θα πει καταπίεση και κοινωνικός ρατσισμός, αναμενόμενο ήταν να σφυρηλατήσει την τέχνη της με ισχυρά κοινωνικά και πολιτικά μηνύματα. Υπήρξε δε κι αυτή πρωτοπόρος της περφόρμανς -έκοβε τις φλέβες της για να αφήσει ματωμένα αποτυπώματα στους τοίχους την ίδια εποχή που η έτερη βασίλισσα της περφόρμανς, Marina Abramovic, αυτομαστιγωνόταν- και παρά τον πρόωρο, άδικο χαμό της, το έργο της υπήρξε εξαιρετικά δυνατό και πέρασε για πάντα στην ιστορία. Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλήσαμε με τη μουσειολόγο Ειρήνη Παπακωνσταντίνου, curator του αφιερώματος στο έργο της Ana Mendieta που παρουσιάζεται αυτόν τον καιρό στην πόλη μας, στο πλαίσιο της 6ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης.  

Πώς προέκυψε η ιδέα για το συγκεκριμένο αφιέρωμα;

Με αφορμή την φετινή θεματική της Μπιενάλε με τον τίτλο "Φαντασιακές Εστίες" που θέτει στον πυρήνα της την έννοια του σπιτιού και, μεταξύ άλλων, την έννοια της κοινότητας και της πατρίδας, σκεφτήκαμε ότι ένα αφιέρωμα σε μια τόσο σημαντική καλλιτέχνη που το έργο της άγγιξε έντονα το εν λόγω θέμα ήταν υποχρέωση μας.  Η Anna Mendieta υπήρξε μια καλλιτέχνης που είχε αποχωριστεί την πατρίδα της και είχε βιώσει τον πόνο της εξορίας, καθώς εγκατέλειψε την Κούβα σε μικρή ηλικία. Ως εκ τούτου, η έννοια της μετάβασης από μια πατρίδα σε ένα νέο σπίτι, η διαδικασία της αναγκαστικής προσαρμογής σε ένα καινούριο περιβάλλον, θέματα ταυτότητας, η ιστορία και η μνήμη, είναι ζητήματα που βρίσκονται στο επίκεντρο του καλλιτεχνικού της έργου. Θεωρήσαμε, λοιπόν, ότι η δουλειά της ανταποκρίνεται πλήρως στα θέματα και τα ερωτήματα που θέλαμε να θίξουμε στη Μπιενάλε, όπως επίσης πιστέψαμε ότι το κοινό θα καταφέρει να έρθει σε άμεσο διάλογο με το εξαιρετικό έργο της, το οποίο επιπροσθέτως διακρίνεται για την ιδιομορφία και τη συγκινησιακή του φόρτιση.  

Ως curator, πώς προσέγγισες καλλιτεχνικά το project;

Ο χώρος στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, τον οποίο είχαμε στη διάθεση μας για να παρουσιάσουμε το αφιέρωμα στην Ana Mendieta και όπου στο παρελθόν έχουμε παρουσιάσει και άλλα αφιερώματα (Δημήτρης Αληθεινός και Λήδα Παπακωνσταντίνου) στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Περφόρμανς της Μπιενάλε, είναι πολύ συγκεκριμένος και δεν αφήνει πολλά περιθώρια για παρουσίαση ενός μεγάλου όγκου έργων. Οπότε αναγκάστηκα να επιλέξω ένα συγκεκριμένο αριθμό έργων, τα οποία να προέρχονται από διάφορες φάσεις και περιόδους της δουλειάς της. Θελήσαμε τα έργα να είναι αντιπροσωπευτικά της, που βασίζονται κυρίως σε θέματα εκτοπισμού και μετατόπισης, που εξερευνούν ζητήματα διασπορικής ταυτότητας, ενώ παράλληλα εξερευνούν τη διάσταση του σώματος ως ένα ανυπέρβλητο μέσο διακίνησης ιδεών.   

Ποιος ήταν ο στόχος του αφιερώματος και ποιες οι αντιδράσεις του κόσμου;

Στόχος της τέχνης γενικότερα είναι να προκαλεί τη σκέψη. Αυτό προσπαθούμε να κάνουμε με όλες τις εκθέσεις μας. Αυτό άλλωστε επιδιώξαμε και με το αφιέρωμα στη Mendieta. Το σύντομο καλλιτεχνικό της έργο που προέρχεται κυρίως από την δεκαετία του '70, όταν δηλαδή ανέπτυξε το μεγαλύτερο όγκο των έργων της, παραμένει ακόμη επίκαιρο και εύστοχο. Πρόκειται για μια έκθεση στην οποία η καλλιτέχνης με ένα μοναδικό τρόπο που φαίνεται απλός, λιτός και αβίαστος καταφέρνει να αποτυπώσει προσωπικά αλλά και συλλογικά βιώματα, να θέσει ερωτήματα και θέματα που πρέπει να αρθρωθούν, να διευκρινιστούν και να απαντηθούν. Ένας ακόμη στόχος του αφιερώματος είναι ο κόσμος που θα έρθει, να εξοικειωθεί με ένα τόσο σημαντικό έργο, να κατανοήσει και να εκτιμήσει αυτήν τη σημαντική καλλιτέχνη που μιλούσε για την οντότητα της τέχνης και που πίστευε σε ένα οικουμενικό μετασχηματισμό και στην ανασύνθεση της κοινωνίας μέσα από την τέχνη. Επίσης, η έκθεση θελήσαμε να ανοιχτεί σε ένα μεγαλύτερο κοινό, πέρα από αυτό της σύγχρονης τέχνης. Έτσι, λοιπόν, ο κόσμος έχει ανταποκριθεί με ενθουσιασμό και έρχεται να δει το αφιέρμωα. Στην αρχή τον δυσκολεύουν κάποιες εικόνες με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος, αλλά στη συνέχεια αντιλαμβάνεται την ομορφιά και την δύναμη του έργου και των νοημάτων που η Mendieta χαρίζει γενναιόδωρα στον εκάστοτε θεατή.      

Ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετωπίσατε κατά την προετοιμασία της έκθεσης;

Η πρώτη και κυριότερη δυσκολία είναι ότι η Μπιενάλε, όπως γνωρίζετε, πραγματοποιήθηκε κάτω από ένα πολύ περιορισμένο προϋπολογισμό. Ωστόσο, αυτές οι συνθήκες πολλές φορές γεννούν το πείσμα και εμείς προσπαθούμε να βρούμε τρόπους να υπερβούμε τα προβλήματα και τις ποικίλες δυσκολίες που αναπόφευκτα ανακύπτουν, καθώς πιστεύουμε ότι οι οικονομικές δυσκολίες πρέπει να μην αποτελούν εμπόδιο στην πραγματοποίηση σημαντικών projects για την πόλη και το ευρύτερο κοινό.

«Η τέχνη μου είναι ο τρόπος που αποκαθιστώ τους δεσμούς που με ενώνουν με το σύμπαν. Πρόκειται για την επιστροφή στη μητρική πηγή» - Ana Mendieta

Ποια ήταν η Ana Mendieta και γιατί σε συγκινεί το έργο και η ζωή της σε προσωπικό επίπεδο;

Η Ana Mendieta διεκδικεί εμβληματική θέση στη φεμινιστική ιστορία της τέχνης και το σύντομο έργο της έχει διαρκώς στον πυρήνα του το ανθρώπινο σώμα και την άμεση δυνατότητα του για κοινωνική αλλαγή. Το σώμα για την ίδια μετατρέπεται σε έναν άδυτο τόπο, σε μια μεταμορφωτική και αναμορφωτική πηγή ενέργειας, η οποία συνδέεται με το υψηλό και το ιερό. Στη σειρά των έργων της Siloueta, όπου τοποθετούσε το ίδιο της το σώμα στο έδαφος, το σώμα χάνει την υλική του υπόσταση και αποκτά μια πνευματική-υπερβατική διάσταση. Η Mendieta πίστεψε στις βαθιές πτυχές της πνευματικής αλλά και φυσικής σχέσης που έχει ο άνθρωπος με τη μητέρα γη. Η γη και η φύση χρησιμοποιούνται στο έργο της ως το ανυπέρβλητο υλικό και μέσο. Στα έργα της Mendieta επίσης επαναπροσδιορίζονται οι δομές κυριαρχίας, εξορκίζονται τα στερεότυπα για τη γυναικεία υπόσταση που συνδέουν το γυναικείο σώμα με τον ερωτισμό. Υπήρξε μια καλλιτέχνης που μέσα από το έργο της σχολίασε την κατασκευασμένη ταυτότητα και τους προσδιορισμένους ορισμούς της θηλυκότητας, αντέκρουσε τις παγιωμένες κοινωνικές αντιλήψεις που συντηρούν τις έμφυλες ανισότητες, την κοινωνική απαξίωση και την περιθωριοποίηση, επιζητώντας την απαλλαγή από τον κοινωνικό θυμό και την οργή που επικρατεί απέναντι στο γυναικείο σώμα.

Για ποιον λόγο θα προέτρεπες κάποιον να δει οπωσδήποτε την έκθεση;

Πέρα από όλους τους παραπάνω λόγους και γιατί η επιρροή του έργου της Ana Mendieta είναι τόσο επίκαιρη, διαχρονική και εξίσου δυνατή όσο και τα έργα της. Τέλος, γιατί τα έργα της εκφράζουν τη σημασία της ζωής και την αιωνιότητα της φύσης, όπως δήλωνε και η ίδια. 

Info: Το αφιέρωμα στην Ana Mendieta με τίτλο "Siluetas de Alma" (Σιλουέτες Ψυχής) θα παρουσιάζεται στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης έως τις 14.01.2018

Φωτογραφία πορτρέτου & έργα: © The Estate of Ana Mendieta Collection, LLC 

Courtesy Galerie Lelong & Co