Το νησί που ο Όμηρος αναφέρει στην Οδύσσεια ως «Συρίη» αποτελεί από την αρχαιότητα κομβικό σημείο των Κυκλάδων και πολύ γρήγορα γίνεται κέντρο εμπορίου και ανάπτυξης. Το 1822, οι πρόσφυγες που καταφτάνουν σταδιακά από τη Μικρά Ασία, τη Χίο, την Κάσο, τα Ψαρά και την Κρήτη, δημιουργούν την Ερμούπολη, την πόλη του Ερμή, το σημαντικότερο λιμάνι της Ανατολικής Μεσογείου της εποχής. Εδώ ιδρύεται το πρώτο νοσοκομείο, το πρώτο γυμνάσιο αλλά και το πρώτο ναυπηγείο της νεότερης Ελλάδας. Η αστική τάξη που γεννιέται ενθαρρύνει την ανάπτυξη της τραπεζικής αγοράς, της βιομηχανίας, της κλωστοϋφαντουργίας, αλλά και των τεχνών. Με τα χρόνια, η Ερμούπολη θα απολαύσει τέτοια ανάπτυξη, που θα χαρακτηριστεί ως «το Μάντσεστερ της Ελλάδας».

Η μνήμη ως μοχλός δημιουργίας

Θα έλεγε κανείς ότι αυτό το πολύ ενδιαφέρον αφήγημα καταλήγει σε ένα «σήμερα» διαφορετικό, ξέχωρο από το «χθες». Κι όμως. Αυτός εδώ ο τόπος μοιάζει σαν ένα ανοιχτό μουσείο, όπου όλες οι πτυχές της ιστορίας του ξεδιπλώνονται απλά και καθημερινά, για δημόσια χρήση, σε ένα σκηνικό που, αντί να μαζεύει αράχνες, θρέφει τους κατοίκους και τους επισκέπτες του, αποκαλύπτοντας μία κοινωνία ανοιχτή στις αλλαγές, έναν γόνιμο τόπο για όσους μετοικούν εδώ ερχόμενοι από όλον τον κόσμο και μία προσήλωση στην παράδοση που ξετυλίγεται μέσα από τις χειρωνακτικές τέχνες και τους νέους τεχνίτες που τις υπηρετούν. Οι δύο αιώνιοι άξονες, η σημασία της Τέχνης και του πολιτισμού και η παρουσία των «ξένων», διατρέχουν το νησί σε όλες τις περιόδους της ιστορίας του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το ξενοδοχείο Aristide, δημιούργημα δύο αδελφών από τη Σουηδία με καταγωγή από τη Ρουμανία και παππού Έλληνα. Της Jasmin και της Oana, μίας γιατρού και μίας οικονομολόγου με σημαντική καριέρα στο City του Λονδίνου, που τα άφησε όλα για να δώσει ζωή στο κτίριο που κάποτε φιλοξενούσε την εφορία της Ερμούπολης. Η ανακαίνιση κράτησε τρία χρόνια, και μόλις άνοιξε τις πόρτες του ως Aristide Hotel, έγινε αμέσως θέμα στους Financial Times, εκκινώντας μία σειρά από διθυραμβικά δημοσιεύματα και διακρίσεις (μεταξύ των οποίων και ως best boutique hotel από το National Geographic Τraveler το 2022) που έκαναν το μικρό κατάλυμα των εννέα δωματίων προορισμό από μόνο του.

Τα παλιά κτίρια της Ερμούπολης έχουν ψυχή. Μία ψυχή με την οποία συνδιαλέγονται καθημερινά η Αγγελική Κεχαγιά και ο Γιάννης Μπέκος. Ζευγάρι στη δουλειά και στη ζωή, κατοικούν με τα παιδιά τους στη πόλη της Σύρου, σ’ ένα κτίσμα που επικοινωνεί με το ψηλοτάβανο εργαστήριό τους, όπου επεμβαίνουν πάνω σε παλιές εικόνες κι αντικείμενα. Την ημέρα τους, όμως, συνήθως την περνούν σε κάποιο από τα παλιά κτίρια της πόλης, κατασκευασμένα από τα τέλη του 1800 και μετά, όπου ανακαλύπτουν θησαυρούς οι οποίοι περιμένουν κρυμμένοι κάτω από σοβάδες, βαφές και χρόνια μοναξιάς, και σήμερα μας χαρίζουν μία ξεκάθαρη εικόνα της πολιτιστικής εξέλιξης του τόπου. Η Αγγελική είναι συντηρήτρια έργων Τέχνης, ο Γιάννης είναι ζωγράφος, και μαζί, ως Arts and Crafts Syros, συντηρούν και αναπαλαιώνουν παλιές οροφογραφίες και τοιχογραφίες: «Όταν μπαίνουμε σ’ ένα κτίσμα όπου έχει παγώσει ο χρόνος, νιώθουμε μια αίσθηση μυστηρίου και νοσταλγίας αλλά και οικειότητας την ίδια στιγμή», λένε στο GLOW. «Είναι μεγάλη τύχη να ζεις καθημερινά σε μια πόλη που είναι φορτωμένη με ιστορία και ομορφιά. Παράλληλα, αισθανόμαστε και μια ευθύνη να προστατέψουμε και να διατηρήσουμε αυτά τα ιστορικά στοιχεία. Φιλοδοξία μας είναι να ανοίξουν εκ νέου οι πόρτες των ιστορικών κτιρίων, όχι ως χρονοντούλαπα, αλλά ως φρέσκιοι και λειτουργικοί χώροι που θα διηγούνται τις ιστορίες τους μέσα από τα στοιχεία που έχουν διατηρήσει από το παρελθόν».

Αυτή η προσέγγιση που τους χαρακτηρίζει διακατέχει καθετί που αφορά στο παρελθόν του νησιού. Όπως το ρεμπέτικο που στη Σύρο δεν είναι μία τουριστική καρτ ποστάλ με πρωταγωνιστή τον Μάρκο Βαμβακάρη, αλλά ένα ζωντανό κύτταρο που θρέφεται με κυριακάτικα sessions στα μαγαζιά του λιμανιού, όπως το Λαουτάρι, και με μαθήματα στο μουσικό σχολείο Εν Χορδαίς και Οργάνοις. Ο πολιτισμός ως καθημερινότητα εκφράζεται σήμερα και με τα δεκάδες φεστιβάλ του νησιού, από τζαζ μέχρι animation, ενώ η παρουσία των φοιτητών του Τμήματος Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστημάτων διατηρεί ζωντανή τη βιομηχανική πνοή του. Η σχολή έφερε στο νησί και την Ιωάννα Μουτουσίδη, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Χαλκίδα, αλλά ήρθε στη Σύρο το 2011 για να σπουδάσει. Εδώ, γνωρίστηκε με τον Αθηναίο Γιάννη Μπορμπαντωνάκη, και σήμερα είναι οι πιο νέοι καραβομαραγκοί του τόπου. Αφού φοίτησαν στην τριετή σχολή ξυλοναυπηγικής Albaola, στη Χώρα των Βάσκων, αποφάσισαν πριν από έναν χρόνο να φτιάξουν εδώ ένα μικρό εργαστήρι κατασκευής σκαφών μικρού μήκους. Πηγή έμπνευσής τους στάθηκε ο ξυλοναυπηγός Νίκος Δαρουκάκης, που είχε έρθει στο νησί για να σκαρώσει ένα σκάφος στον ταρσανά της Χώρας. «Το παρελθόν συνυπάρχει αρμονικά με το παρόν σε όλες της εκφάνσεις της καθημερινότητας του νησιού», αναφέρουν. «Ο ταρσανάς και τα καρνάγια είναι ακόμα ζωντανά, γεμάτα ιστορίες και ήχους από τα σκαρώματα και τις δουλειές που κάναν οι παλιοί ξυλοναυπηγοί του νησιού. Το σκηνικό δεν ερήμωσε ποτέ, πάρα μόνο κράτησε τον χαρακτήρα και την ομορφιά του, με μόνη εναλλαγή αυτή των ανθρώπων που τα δουλεύουν. Δεν μπορούμε να φανταστούμε πιο πρόσφορο έδαφος γι’ αυτήν την τέχνη από το νησί που την καθιέρωσε, την υπηρέτησε και την τίμησε όσο ελάχιστα». Η τέχνη της ξυλοναυπηγικής αναπτύσσεται στη Σύρο εδώ και χιλιετίες, ενώ υπάρχουν επιγραφές για πλεούμενα ακόμη και στον αρχαίο οικισμό της Χαλανδιανής, κατά τη δεύτερη φάση της πρωτοκυκλαδικής περιόδου. «Η τέχνη του καραβομαραγκού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία και την ανάπτυξη του τόπου. Η παράδοση, όμως, είναι ζωντανή. Αλλάζει, διαμορφώνεται, εξελίσσεται μέσα από τα βιώματά μας, τις επιλογές μας, τις δράσεις μας. Στόχος μας δεν είναι να διατηρήσουμε κάτι παγιωμένο μουσειακού είδους, αλλά να εξελιχθούμε μαζί του και να προχωρήσουμε παράλληλα με ό,τι έρχεται», τονίζουν.

Θεματοφύλακες του σήμερα

Μία αυθεντική βουτιά στο παρελθόν προσφέρει το πρώην εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας Ζησιμάτου. Κρυμμένο σ’ ένα στενάκι κοντά στους ταρσανάδες της πόλης, είναι το μόνο στο είδος του που διατηρείται ακέραιο με όλον τον εξοπλισμό του, χάρη στο μεράκι του Δημήτρη Σταυρακόπουλου, ενός ανήσυχου Συριανού με έντονη την ανάγκη να ξεσκονίσει το παρελθόν και να του δώσει τον χώρο και τη θέση που του αξίζει στο νησί. Το «Ζησιμάτου» σήμερα αποτελεί μία ξεκάθαρη ματιά στην αλλοτινή αστική αλλά και εργατική ζωή της Ερμούπολης, αφού εδώ μοιάζει σαν ο χρόνος να έχει παγώσει τη στιγμή που το εργοστάσιο έκλεισε. Οι αργαλειοί, οι πλεκτικές μηχανές, τα καζάνια βαφής, είναι όλα εδώ, μαζί με μικρά αυτοκόλλητα, φωτογραφίες και μερικά δελτία εργατριών. Ο Σταυρακόπουλος μεγάλωσε με τις μνήμες του νησιού έντονα χαραγμένες στο DNA του, κάτι που δεν ισχύει για τον νεοϋορκέζο «διασώστη της Ιστορίας», Jacob Moe. Διοργανωτής του Syros International Film Festival, τρέχει τη μη κερδοσκοπική οργάνωση Archipelago Network, που συλλέγει και ψηφιοποιεί τεκμήρια οπτικοακουστικής κληρονομιάς, πολιτισμού και γνώσης γύρω από τις χειρωνακτικές τέχνες των Κυκλάδων.

«Στα 15 μου, είχαμε έρθει οικογενειακώς στο νησί για καλοκαιρινές διακοπές», θυμάται. «Την ίδια περίοδο άρχισα να σκέφτομαι τι θέλω να κάνω με τη ζωή μου, τελικά σπούδασα κινηματογράφο. Η αγάπη μου για το σινεμά συνδυάστηκε με την αίσθηση του νησιού που είχε γράψει ήδη μέσα μου, το ιστορικό και αρχιτεκτονικό του περιβάλλον, τις διάφορες κοινότητες που υπάρχουν και ζουν εδώ. Έτσι, γεννήθηκε το φεστιβάλ. Με είχε εντυπωσιάσει η αίσθηση ενός πολύ ιδιαίτερου και πολύπλευρου παρελθόντος που έβλεπα στα κτίρια του νησιού, αλλά και το βιομηχανικό κομμάτι, ο ταρσανάς... Ξεκινήσαμε, λοιπόν, με προβολές σε αυτά τα σημεία και πέρυσι το φεστιβάλ έκλεισε έντεκα χρόνια ζωής». Πριν από αρκετά χρόνια, ο Jacob ανακάλυψε κάποια ερασιτεχνικά super 8 ταινιάκια από τη Σύρο της δεκαετίας του 1960 στα ΓΑΚ-Αρχεία Ν. Κυκλάδων. Το γεγονός ξύπνησε μέσα του την ανάγκη να στήσει έναν συστηματικό τρόπο για την καταγραφή και την έκθεση της κινηματογραφικής κληρονομιάς της περιοχής, κάτι που έχει πλέον εξελιχθεί στο Δίκτυο Αρχιπέλαγος, το οποίο στόχο έχει να διατηρήσει, να προωθήσει και να αναδείξει την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της νησιωτικής Ελλάδας σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο. Μέσα από δράσεις αποκατάστασης και διατήρησης αρχειακού υλικού, διεπιστημονικά προγράμματα φιλοξενίας (residencies) και δημόσια προγράμματα, το κυκλαδίτικο αρχιπέλαγος αναδεικνύεται ως εργαστήριο επιτόπιας έρευνας και παραγωγής γνώσης, θέτοντας στο επίκεντρο καίρια κοινωνικά και οικολογικά ζητήματα του σήμερα. «Με το Δίκτυο, το βλέμμα μου είναι στραμμένο στο μέλλον. Βλέπω, όπως και πολλοί γύρω μου, τα νησιά να αλλάζουν αρκετά γρήγορα. Μέσα από την εμπειρία του φεστιβάλ, άρχισα να βλέπω το πώς κάποιες πρακτικές και γνώσεις μπορούν να είναι χρήσιμες για το μέλλον, για να μας δείξουν με βάση το παρελθόν και το παρόν κάποιους εναλλακτικούς τρόπους ζωής και ανάπτυξης με γνώση και σεβασμό του παρελθόντος που κουβαλάει ο κάθε τόπος». 

Ο Jacob, που κατοικεί πλέον μόνιμα στην Απάνω Μεριά της Σύρου, δεν είναι ο μόνος «ξένος» που έχει βρει εδώ το σπίτι του. Καλλιτέχνες, ψηφιακοί νομάδες, άνθρωποι από όλον τον κόσμο που έχουν αναγνωρίσει την ποιότητα ζωής του νησιού, απολαμβάνουν σήμερα τη φιλοξενία του, με όλη τη σημασία της λέξης. Εδώ, οι ξένοι είναι φίλοι, γίνονται «δικοί». Τόσο που η Σύρος έχει γίνει hot προορισμός για τους Boundless Life, το διεθνές πρόγραμμα με το οποίο μπορεί κανείς να ζήσει, μαζί με την οικογένειά του, σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου συμμετέχει στο πρόγραμμα για ένα διάστημα μερικών μηνών. Ακόμη και μέσα στο καταχείμωνο, περπατά κανείς στα σοκάκια της πόλης και ακούει πάνω από τρεις διαφορετικές γλώσσες να μιλιούνται από ανθρώπους που έχουν έρθει να κατοικήσουν στο νησί. Κανείς από τους ντόπιους δεν αντιδρά. Εδώ, ήταν πάντα έτσι τα πράγματα.

Η Σύρος σήμερα

Ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να απολαύσει μοναδικές εμπειρίες. Τολμήστε να γνωρίσετε την αυθεντική Σύρο αφήνοντας κάτω τον τουριστικό οδηγό κι επιτρέποντας στο νησί να σας δείξει το αυθεντικό του πρόσωπο. Οι ντόπιοι επιλέγουν παραλίες μη οργανωμένες, όπου η φύση επιβάλλεται και η ομορφιά της καθηλώνει. Το Δελφίνι, ο Λωτός, τα μικροσκοπικά Κόκκινα και η ιδιαίτερη μορφολογικά Φάμπρικα, προσφέρουν αυθεντικό καλοκαιρινό σκηνικό. Αν βρίσκεστε στην πόλη και θέλετε να αποφύγετε τον πολύ κόσμο που συρρέει στα πιο τουριστικά, αν και υπέροχα, ομολογουμένως, Αστέρια, επισκεφτείτε τη διπλανή προβλήτα με το όνομα «Νησάκι», και πιάστε κουβέντα με τους ντόπιους που κολυμπούν εδώ, στην καρδιά της Ερμούπολης, καλοκαίρι και χειμώνα. Αυθεντική εμπειρία ρεμπέτικου μπορεί κανείς να ζήσει όχι στην Άνω Σύρο που συγκεντρώνει τον περισσότερο κόσμο, αλλά στα μικρά «local» μαγαζιά που συχνάζουν οι ντόπιοι, όπως το Λαουτάρι (που προαναφέραμε) και το Μικράκι, ένα στενό ακριβώς πίσω από το λιμάνι. Εάν τύχει και βρεθείτε στη Σύρο Σάββατο πρωί, ανεβείτε με το αυτοκίνητο μέχρι τα Χρούσσα, το χωριό που έχει συγκεντρώσει την καλλιτεχνική κοινότητα του νησιού. Εδώ βρίσκεται το κτήμα Βίγια, όπου θα ψωνίσετε φρέσκα βιολογικά φρούτα και λαχανικά, θα γνωρίσετε τη φοβερή Βιβέτα που θα σας δώσει και ιδέες μαγειρικής, ενώ ίσως πετύχετε και κάποιο από τα αυτοσχέδια μουσικά σχήματα που προκύπτουν από επισκέπτες που έχουν φέρει μαζί τους και κάποιο μουσικό όργανο (πράγμα καθόλου σπάνιο). 

Στη Σύρο λειτουργούν και πολλά εργαστήρια που παραδίδουν μαθήματα κεραμικής. Από τα πιο οργανωμένα είναι αυτά που προσφέρει η Χίμαιρα, στο αριστερό πίσω μέρος του θεάτρου Απόλλων. Εδώ θα βρείτε και ιδιαίτερα αντικείμενα, εάν ψάχνετε για «διαφορετικά» σουβενίρ. Μιλώντας για design, επειδή σίγουρα θα σας φέρει ο δρόμος σας στην ανοιχτή αγορά της Ερμούπολης, αναζητήστε το Until Sunday, το design γραφείο της Κιάρα, μίας φοβερής και τρομερής Ιταλίδας που ζει μόνιμα στο νησί. Δίπλα στο γραφείο της θα πιείτε καφέ στο Plastico, που ανήκει στον σύντροφο της Κιάρα, τον Σπύρο, και συγκεντρώνει τους ντόπιους στο διάλειμμά τους από τα καθημερινά ψώνια. Στην αγορά θα βρείτε επίσης τη Ρεβάνς, ένα κλασικό καφενείο με τέλειες γεύσεις, αλλά και το Σοκάκι της Ευτυχίας, με ντόπιο τσίπουρο και μικρούς μεζέδες. Τέλος, ένα απολύτως διαφορετικό πρόσωπο του νησιού περιμένει να αποκαλυφθεί σε όποιον επιλέξει να ανέβει στην άγρια και υπέροχη Απάνω Μεριά. Χαλανδριανή, Παπούρι, Λυγερό, τα χωριά που ακόμη και οι ντόπιοι δεν έχουν εξερευνήσει πλήρως, προσφέρονται για περπάτημα μέσα στη φύση (η ομάδα πεζοπόρων Σύρου, με δικό της διαδικτυακό τόπο, κλείνει συχνά ραντεβού στα οποία μπορεί ο καθένας να συμμετέχει). Ποιος ξέρει; Μπορεί εδώ να πετύχετε και κάποια γιαγιά της περιοχής να συλλέγει χόρτα και, αν έχετε όρεξη, να σας μυήσει στην ιδιαίτερη χλωρίδα του νησιού!

Τέσσερα hot spots του νησιού όπου το παρελθόν «ζει» στο παρόν:

• Στο Mousoutou θα βρείτε τα ωραιότερα spritz και gin tonics, σε μία αναγεννημένη παλιά αποθήκη στα στενά της πόλης.
• Στο Επτά θα φάτε το πιο νόστιμο brunch σε ένα σκηνικό που μοιάζει με ταινία.
• Το Theosis στην Άνω Σύρο σερβίρει τα πιο φοβερά cocktails, με μία ιδιαίτερη αισθητική που έφερε ξανά ζωή στον οικισμό.
• Το ολοκαίνουργιο Flâneur, που στεγάζεται σε ένα κτήριο του 1837 στο λιμάνι, σερβίρει νοστιμότατα tapas, φοβερά κρασιά και ασυναγώνιστη αισθητική.

Κεντρική φωτογραφία: Ο Άγιος Νικόλαος στα Βαπόρια, ο ναός που συγκεντρώνει πιστούς και τουρίστες όλο τον χρόνο.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΣΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ GLOW ΣΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΙΟΥΝΙΟΥ 2024